Heima er bezt - 01.11.1956, Side 34

FYRIR
HUNDRAÐ
ARUM
EFTIR BJÖRN EGILSSON
Við skulum bregða okkur hundrað ár aftur í
tímann, til ársins 1856. Þegar við erum komin
svo langt frá okkar stund, getum við stigið á
klæði, er má vera grænt, og svifið til fjarlægra
staða. En hvorki munum við fara austur eða vestur yfir
haf, heldur nema staðar sunnan heiða á íslandi, í upp-
sveitum Ámessýslu. Við nemum staðar á bæ nokkrum
að áliðnum vetri. Bóndi stendur úti og hugar að ýmsu.
Hann rennir vökulum augum í átt til heiðalandsins og
sér fjóra menn koma gangandi og stefna til bæjar. Bóndi
hugsar ráð sitt og kann að hafa verið fljótur að hugsa.
Rösklega klukkustundar gangur var til næsta bæjar, og
hann einn fullorðinna karlmanna á bænum. Að sjálf-
sögðu hefur hann lokað bænum, þar sem voru konur og
börn, en síðan tók hann járnkarl, fór upp á bæinn og
bjóst um í bæjarsundinu. Ekki liggur það ljóst fyrir nú,
hvað hann hefur haft Iangan tíma til að átta sig á því,
er var að gerast, og taka ákvörðun. Hafi hann séð þá
bera við loft á Miðmorgunshæð í norðaustur frá bæn-
um, var tíminn nokkur, en ef til vill hafa þeir komið
eftir dalverpi, sem liggur norður með túninu að aust-
an. En hafi þeir komið eftir holtinu, sem bærinn stóð
sunnan í, hefur fyrirvarinn verið sáralítill. Þegar menn
þessir komu heim að bænum, spurðist það, að þeir voru
ekki útilegumenn og höfðu ekkert illt í huga. Þeir voru
göngumóðir og þreyttir ferðamenn, sem komið höfðu
Kjalveg norðan úr Skagafirði, og ekki er annars getið
en þeir hafi fengið hinar beztu viðtökur.
Bær þessi hét Hamarsholt og var í Hrunamanna-
hreppi í nánd við Hvítá fyrir ofan Tungufell, skammt
frá Gullfossi. Hamarsholt fór í eyði fyrir síðustu alda-
mót, líklega nálægt 1890. Um Hamarsholt segir meðal
annars í Jarðabók Árna Magnússonar: „Hamarsholt
gömul hjáleiga frá Tungufelli. Eigandi að þrem pört-
um vise-Iögmaður Oddur Sigurðsson. Landsskuld á
parti vise-lögmanns áður Hekla gaus 60 álnir. Jörðin
svo að segja engjalaus.“
Árið 1856 bjó í Hamarsholti Jón Sveinbjömsson.
Guðrún hét kona hans, og áttu þau mörg börn. Sig-
urður sonur þeirra bjó síðar á Jaðri í sömu sveit.
En hverra erinda voru þessir menn, sem lögðu leið
sína yfir hálendið á milli landsfjórðunga í marzmán-
uði 1856? Þau tíðindi gerðust fyrir norðan, að sumarið
og haustið 1855 gekk hundapest svo skæð, að hún lagði
flest alla hunda að velli. Það er getið um tvo hunda
vestan Vatna í Skagafirði, sem lifðu fárið. Annar þeirra
var á Þorljótsstöðum í Vesturdal, gamall hundur, orð-
mn heyrnarlaus, en hafði unnið sér það til frægðar að
drepa tvær tófur. Fleiri hundar voru þar, en pestin
grandaði hinum. Hinn hundurinn var á Húsabakka í
Seyluhreppi og hét Kýron. Þar bjuggu þá Einar Magn-
ússon prests í Glaumbæ og Efemía Gísladóttir Kon-
ráðssonar. Ingibjörg dóttir þeirra var þar með þeim,
og er þessi setning eftir henni höfð: „Alltaf geltir
Kýron.“ Þessi orð fela það í sér, að búizt hafi verið við
því þá og þegar, að Kýron andaði út eins og aðrir
hundar. Þá má líka geta sér til um þann söknuð, sem
af því leiddi, að hundgá hætti að heyrast um allar
sveitir. Það urðu líka mikil vandræði við fjárgeymslu
vegna hundleysis. Þá sögu hef ég heyrt, að Gísh Stef-
ánsson, stórbóndi í Flatatungu, hafi látið allt kven-
fólk á heimilinu hjálpa til að smala fénu um veturinn.
Veturinn 1856 var mjög góður, þegar leið á. Um
það segir svo í Annál nítjándu aldar: „Vetur var víð-
374 Heima er bezt