Heima er bezt - 01.07.1985, Blaðsíða 37

(Er þetta einkum furðulegt þegar hlutir hverfa utanhúss og
finnast eftir langan tíma).
Hluthvörf eru algeng fyrirbæri hér á landi, og til um þau
fjöldi sagna, frá ýmsum tímum. Þau eru gjarnan kennd álf-
um eða huldufólki, en í seinni tíð heyrist þó, að menn telja
búálfana valda að þessu, enda er það líklegra þar sem hlutir
hverfa innanhúss, enda í samræmi við erlenda reynslu.
Kemur þetta fram í sögunum hér að framan (frá Akureyri
og Reykjavík), en þar er þess einnig getið að búálfarnir séu
hjálplegir við að finna týnda hluti.
Svo er að skilja, að búálfar geri þetta til gamans, fremur
en að þeir þurfi á þessum hlutum að halda, enda fer engum
sögum af neins konar bústangi eða atvinnu þeirra, og ekki
vita menn á hverju þeir lifa eða nærast. (Að því leyti eru
þeir grundvallarlega ólíkir huldufólkinu).
Allar sögurnar sýna búálfana sem góðgjarnar verur, þótt
glettni og forvitni virðist einnig vera nokkuð ríkir þættir í
fari þeirra. Lögð er áhersla á að þeir færi margt til betri veg-
ar á heimilum, og séu hjálpsamir og greiðviknir þar sem
samkomulag er gott og þeir telja sig vera velkomna, en allt
eru þetta vel þekktir eiginleikar kynbræðra þeirra á Norð-
urlöndum.
(Árni Óla segir að búálfar eigi til að vera bæði hrekkjótt-
ir og stríðnir, og stundum bregði þeir upp björtu ljósi þegar
fólk situr í myrkrinu, til að spara ljósmeti, líklega til að
minna á hver munur sé á birtunni hjá álfum og mönnum.
(Huldufólk e. Árna Óla, bls. 95-96).
BÚÁLFAR í GRANNLÖNDUNUM.
Þess hefur þegar verið getið, að búálfar séu algengir á
Norðurlöndum og hefur svo verið um langa tíð, löngu áður
en sögur fara af þeim hér á landi. Þeir sem útskýra dular-
verur eingöngu frá trúarlegu sjónarmiði, hljóta því að
álykta, að búálfatrúin hafi borist hingað frá þessum
löndum.
í Noregi gengur búálfurinn undir ýmsum nöfnum, að því
er virðist, og gegnir þar víða þýðingarmiklu hlutverki sem
gæzluvera eða verndarvættur bús og húsa. Speglast það
hlutverk í heitinu gardvord(en), sem er tíðum notað vest-
anfjalls. í Sogni voru jafnvel reistar sérstakar byggingar
fyrir hann, eða honum var ætluð sérstök kompa (gard-
vordsloftet), þar sem hann hafði rúm sitt, sem aðrir heima-
menn, og leyfði hann engum að nota það öðrum. Annars
erekki alltaf ljóst hvers konar vætturgardvorden er.
Norðanlands í Noregi var þessi vættur oft nefndur god-
bonden, og orðið tufte eða tuftekall var notað í ýmsum hér-
uðum. Sunnan- og austanfjalls var hins vegar nisse algeng-
asta heitið á búálfinum, eins og í Danmörku. (Halda menn
helzt að það sé dregið af mannsnafninu Nils sem aftur eigi
rætur að rekja til Nikulásar, er var alkunn þjóðsögupers-
óna um alla Evrópu).
Sagt er að nissinn sé eins og lítill smástrákur, grár að lit
og loðinn, með rauða topphúfu, og hafi aðeins fjóra fingur.
Hann hélt mest til í hesthúsunum, hafði uppáhald á sumum
hestum og reyndi jafnan að hygla þeim á einhvern hátt.
Hann var hollur þeim húsráðendum sem kunnu að meta
hann og gáfu honum mat eða aðrar gjafir, en hefndi sín
stundum, ef honum fannst misgert við sig. (Nissinn var
einnigískipum).
I Svíþjóð var einnig fjöldi heita á þessu fyrirbæri. al-
gengast mun hafa verið að kalla hann tomte, oft með ein-
hverjum samsetningum (ss. tomtekarl, tomtegubbe, tomte-
bisse), en það mun vera sama orðið og tufte á norskunni,
dregið af orðinu tomt (tuft) sem merkir lóð eða jarðarskiki
og mun vera sama orðið og ísl tóft (tótt). Sýnir það einnig
vel eðli þessarar veru, að hún var bundin bænum eða jörð-
inni.
í Suður-Svíþjóð var hins vegar oftast notað danska orðið
nisse eða goanisse. Þá þekktist heitið gárdsrá um svipaða
veru í sumum landshlutum, og var hún kvenkyns, líklega
fremur af huldufólkstagi.
í Englandi og Skotlandi er einnig til fjöldi nafnorða sem
notuð eru um svipaðar verur og búálfana okkar, t.d.
brownie (af brúnn?), banshee, boggart og silkie, en goblin
var algengasta heitið um sams konar álfa úti í náttúrunni.
Annars er erfiðara að átta sig á breskum þjóðtrúarverum,
því þær eru mjög blandaðar keltneskri þjóðtrú.
I Færeyjum er mér ekki kunnugt um sögur af búálfum,
en þó er um svipaðar verur að ræða í sögunni „Vættirnar
á Skála“ (Fœr.sagnir og ævintýr. Rvík. 1951, bls. 122-
123).
Þar segir frá vættum (vettar) sem héldu til í sofnhúsi, og
þegar það var rifið, báru þeir sig upp við húsmóðurina í
draumi, um að húsið yrði endurbyggt, og vísuðu á rekavið
til þess. Þetta fórst þó fyrir næstu árin og varð heimilisfólk-
ið fyrir ýmsum skakkaföllum, sem kennd voru vættunum.
Að lokum var sofnhúsið endurbyggt, og féll þá allt í ljúfa
löð aftur.
SKYLDIR ÁLFAR
ÚTI í NÁTTÚRUNNI.
í flestum Evrópulöndum eru til sagnir um dvergálfa af svip-
uðu tagi og búálfa, sem Iifa að staðaldri úti í náttúrunni,
einkum í skógum og á öðrum gróðurríkum stöðum, þar
sem lítið er um mannaferðir. Hafa þeim nýlega verið gerð
góð skil í bókinni „Leven en werken van de Kabouter“ eftir
R. Poortvliet og W. Huygen, sem út kom nýlega í Hollandi
og byggir m.a. á fornum heimildum um þessa álfa. (Bókin
er einnig fáanleg á norðurlandamálum, og þar er nokkuð
getið um búálfa).
Einnig hér á landi hafa menn orðið varir við þessháttar
náttúruálfa. Þannig segir Margrét frá Öxnafelli frá í bók-
inni Skyggnakonan I. bindi, bls. 54:
„Einu sinni sá ég nokkra álfa í lækjarhvammi, sem er milli Fífil-
gerðisogLeifsstaða (í Eyjafirði). Égsá þá úr bíl, er ég var áferð
upp með gilinu. Bað ég bílstjórann að aka hægt, svo ég gæti not-
ið þessarar sýnar sem lengst. Bláklæddir voru þeir, með topp-
húfu, og á að gizka 30 sm á hæð. Þeir voru fjörugir og dreifðu
sér. Andlitin voru stórskorin og ellileg. En þeir voru hýrir á
svip. Þeir virtust vera að skoða sig um þarna í kjarrinu.“
Heimaerbezt 261