Nýjar kvöldvökur - 01.01.1935, Qupperneq 36

Steindór Steindórsson frá Hlöðum:
Nytjajurtir.
(Framh.).
3. Grænmeti.
Til þessa flokks matjurta tel ég allar
þær, sem af eru notaðir Ijóssprotar, blöð
og stöngull. Af öllum þeim er þó ekki
hægt að telja hér nema fáar einar.
a. Kál (Brassica oleracea).
Kál er samnefni fjölda margra mat-
jurta, sem allar eiga rót sína að rekja
til sömu tegundar, villikálsins, sem vex
víða við strendur Suður- og Vestur-Evr-
ópu, allt norður til Danmerkur. Villikál-
ið er af krossblómaættinni, eins og gul-
rófan. Eru þetta náskyldar tegundir og í
mörgu líkar. Þær eru báðar tvíærar, en
þar sem gulrófa safnar næringarforða
sínum í rótina, safnar villikálið honum í
ofanjarðai'hluta sína, stöngul og blöð.
Villikálið er stórvaxin jurt, sem oft verð-
ur um metra á hæð.
Kál hefir verið tekið afarsnemma til
ræktunar. Er ætlun manna að það sé
orðið um 4000 ára gamalt sem yrki-
planta. Það er því eigi að undra, þótt
fram séu komin af því mörg afbrigði,
og þau næsta sundurleit. Flest hafa þau
þó skapazt á síðustu öld, þegar garð-
yrkjumennirnir höfðu lært aðferðir til
kynblöndunar og úrvals. Eru afbrigði
þess eða undirtegundir taldar nokkuð á
annað hundrað. Afbrigðunum er skipað
niður í fjóra aðalflokka: blaökál, höfða-
kál, hnúðkál og blómkál. Skal hér lítil-
lega minnst á hin helztu afbrigði hvers
fokks.
Bluðkálið er skyldast og minnst frá-
brugðið villikálinu. Merkast af afbrigð-
um þess er grænkál, sem ræktað er víða
um lönd vegna blaðanna, sem eru stór-
vaxin og holl og ljúffeng fæða. Græn-
kálið er harðgerð jurt, sem kleift er að
rækta allt norður á Grænland. Hér á
landi vex það vel, en er ræktað minna
en skyldi. Sum tilbrigði grænkálsins eru
ræktuð til skrauts vegna hinna fagur-
grænu, hrokknu blaða. Skylt grænkáli
er hið svonefnda Jersey-kál. Verður þaö
5 metrar á hæð og stonglar þess svo
sterkir, að liægt er að nota þá í girðing-
ar. Vex það á eyjunum Jersey og Gu-
ernsey í Ermarsundi.
Af höfðakálinu eru lwítkál og rauðk'd
merkust. Blöð þeirra vaxa svo þétt sam-
an, að þau skapa höfuð, sem oft verða
allstór. Káltegundir þessar eru ræktaðar
allmjög um Norðurlönd og Mið-Evrópu
og hefur svo verið ævalengi. Vel má tak-
ast að rækta þær hér á landi, enda þó
vandfarnara sé með þær en grænkálið.
Af lmúðkálinu mun Savoy-kál vera
hið eina afbrigði, sem kleift er að rækta
hér. Það líkist nokkuð hvítkáli, en höf-
uðin eru minni, lausari og grænleit.
Blómkálið er nokkuð fi'ábrugðið hin-
um tegundunum. Hið æta »höfuð« þess
er ekki samanþjöppuð blöð, heldur van-
skapaðir blómstönglar og blómskipunar-
leggir. Eru þeir sem kunnugt er, eitt hið
ljúffengasta kálmeti. óvíst er hvenær
ræktun blómkáls hófst, en svo mikið er
víst, að það er fyrst á síðari árum, sem
það verður útbreitt um Evrópu. Blóm-