Ægir - 01.10.1983, Blaðsíða 11

0rnetanlega greiðasemi. Hafrannsóknastofnun lánaði
tæki til gagnasöfnunar, hitamælinga og efnarann-
s°kna. Starfsfólk á Sjórannsókna- og Þörungadeild
Hafrannsóknastofnunar lét í té margs konar hjálp við
efnagreiningar og útbjó lögn fyrir hitaskynjara. Líf-
fræðingar á Þörungadeild Hafrannsóknastofnunar og
a Orkustofnun veittu aðstoð og ráðleggingar við mæl-
’ngar á framleiðni með geislakoli. Veðurstofa veitti
goðfúslega upplýsingar um veðurathuganir og geisl-
nnarmælingar og Vatnamælingar Orkustofnunar um
vatnasvæði og ferskvatnsrennsli. Forstöðumaður
Sjómælinga lánaði útbúnað til dýptarmælinga og
veitti holl ráð um framkvæmd þeirra. Síðast en ekki
Slst ber að þakka Vísindasjóði og Fiskifélagi íslands,
Sem veittu fjárstyrk til þessara rannsókna.
Sögulegar heimildir
Ólafsfjarðarvatn hefur löngum þótt forvitnilegt
stóðuvatn vegna sjávarfiska, sem í því eru og menn
tóldu fyrr meir, að gætu lifað þar í ósöltu vatni. Ein-
ö^erja elstu heimild um vatnið er að finna í Jarðabók
Arna Magnússonar (1712), en þar segir, að í vatninu
Se veiddur sjávarfiskur, einkum koli og „maurungur"
(þyrsklingur), bæði af bátum og um vakir á ís og
”kpmi að góðu gagni“.
I íslandslýsingu Eggerts Ólafssonar (1772) segir, að
Olafsfjarðarvatn sé fiskisælt og merkilegt vegna þess,
að þar hafi sjávarfiskur tekið sér bólfestu, bæði
Þ°rskur, ýsa, flyðra og skata, og veiði Ólafsfirðingar
þessa fiska á færi upp um vakir á veturna. Sé þessi
fiskur góður til átu og sætur og öðruvísi á bragðið en
venjulegur sjávarfiskur af sömu tegundum. Telur
^ggert, að rifið framan við vatnið muni hafa orðið til
Vegna jarðskjálfta eða brimgangs og sjávarfiskur
Þannig orðið innlyksa, tímgast þar og smám saman
aðlagast ferska vatninu.
Líklegt má telja, að lýsing Eggerts á vatninu og hin
nýstárlega kenning hans, að sjávarfiskar hafi þar
getað vanið sig smátt og smátt við ferskvatn, hafi
°rðið til þess, að Frakkar sendu herskip til íslands
árið 1891 til að kanna vatnið. Segir Þorvaldur Thor-
oddsen (1898), að þessar rannsóknir Frakka hafi leitt
' þós, að hugmynd Eggerts hafi verið á misskilningi
°ýggð. Þorvaldur bendir réttilega á, að sjávarós
Vatnsins sé misdjúpur og í haustbrimum og stór-
oðum gangi sjór stundum yfir rifið. Segir hann, að
vatnið sé oftast ferskt í yfirborði, en dýpra hljóti það
að vera saltara og misrnunandi eftir árstíðum. Þá segir
ann, að vatnið sé dýpst innan til, 6-7 faðmar, en
^klu grynnra utan til, 1-2 faðmar. Þorvaldur skýrir
ra því, að „fyrir nokkrum árum“ hafi mikið síldar-
hlaup komið inn í Ólafsfjarðarvatn og hafi þá svo
mikið verið veitt af síld, að menn sóttu hana í lesta-
ferðum úr Fljótum og öðrum nálægum héruðum, en
veturinn eftir hafi síldin drepist í vatninu „af átuleysi
og rnegurð".
Arið 1900 kannaði Bjarni Sæmundsson Ólafs-
fjarðarvatn og mældi dýpi þess á nokkrum stöðum
(Bjarni Sæmundsson 1901). Bjarni telur, að sjávarós
vatnsins hafi áður verið svo djúpur, að hann hafi
naumast verið reiður, en breyst fyrir „eitthvað 8
árum“ og sé nú í mesta lagi í kvið á hesti og falli sjór
„aðeins í háflóðum inn í vatnið". Hafi þá koli og síld
að mestu hætt að ganga í það. Bjarni segir, að dýpi í
utanverðu vatninu sé mjög lítið, 1-6 fet, og hafi
sandur „eflaust fokið þar í það og fyllt það“. Innan til
reyndist það 5 faðmar á stóru svæði og mesta dýpi um
5Vi faðmur. Koma þessar tölur Bjarna mjög vel heim
við niðurstöður af þeim dýptarmælingum, sem
höfundar þessarar greinar framkvæmdu sumarið
1978. Þá mældi Bjarni hita í yfirborði (12.5° C) og á5
faðma dýpi (6.5° C), og ennfremur seltu í yfirborði
(0%) og á 2 föðmum (4.1%o), 3 föðmum (24.6%0) og
5 föðmum (28.5%0). Af þessum niðurstöðum dró
Bjarni þá ályktun, að vatnið sé ósalt efst, en „hálfsalt
eða meira“ nær botni. Taldi hann víst, að salta vatnið
hljóti „að síast gegnum sandrifið", með því að í
ósnum sé „nærri stöðugur útstraumur af fersku
vatni“, en áður fyrr hafi vatnið verið saltara „meðan
ósinn var dýpri og sjór gat streymt inn með hverju
flóði“, og sé þá „ekki undarlegt, þótt sjávarfiskur
skyldi vera í því langdvölum“. Sagðist Bjarni ekki
hafa orðið var við neitt smádýralíf í vatninu nema
nokkra dauða vatnakuðunga. Þar sem vatnið var
ósalt til botns reyndist vera gulgrá leðja og nokkur
gróður, en þar sem það var salt við botninn var svört
daunill leðja og ekkert lifandi. Fisk kvaðst Bjarni
ekki hafa orðið var við í vatninu. Virðist hann telja,
að lífsskilyrði hafi versnað til muna í vatninu frá því
sem áður var, þegar ósinn hafi verið dýpri. Með tím-
anum hafi salta lagið „afvatnast“ og orðið óhagstætt
umhverfi fyrir sjávardýr, svo að þau hafi annaðhvort
flúið eða smám saman dáið.
Vitað er, að sjávarfiskar hafa verið algengir í Ólafs-
fjarðarvatni frá því að Bjarni Sæmundsson skrifaði
grein sína í byrjun aldarinnar og fram á þennan dag,
og virðast a.m.k. sumar tegundir dafna þar vel. Telja
heimamenn í Ólafsfirði öruggt, að sá fiskur berist inn
í vatnið, sennilega á hverjum vetri, þegar sérstakar
aðstæður valda því, að sjór gengur inn um ósinn, eins
og síðar verður vikið að.
ÆGIR-515