Tímarit lögfræðinga - 01.08.1978, Blaðsíða 4

getur orðið vandamál. Hér á landi er forsetinn þjóðkjörinn, og sýnist hann
eiga að bera sjálfur ábyrgð á sumum stjórnarathöfnum. Til greina kæmi jafn-
vel, að svo væri um fleira en stjórnarmyndunartilraunir, meðan starfsstjórn
eða utanþingsstjórn er við völd. Nú veit enginn, hvort vald eða ábyrgð starfs-
stjórnar er með einhverjum hætti annað en annarra ríkisstjórna. Þá sýnist
eðlilegt, að þjóðkjörinn forseti taki á eigin ábyrgð ákvörðun um að synja
staðfestingar á lögum.
3) Réttarreglur um stöðu forsætisráðherra eru ekki Ijósar. Hann kemur að
sjálfsögðu oft fram sem oddviti og talsmaður ríkisstjórnarinnar, og erlendis
situr hann fundi æðstu manna, sem svo eru kallaðir. Lögfræðileg álitamál
varðandi vald hans við myndun ríkisstjórna eru ýmis, og ætla má, að svo sé
einnig um sitthvað, sem varðar önnur atriði. Sem dæmi um óvissu á þessu
sviði má nefna forsætisráðherraskiptin 1963, þegar dr. Bjarni Benediktsson
tók við af Ólafi Thors. Þá undirritaði Ólafur skipunarbréf Bjarna til að undir-
strika, að sama ríkisstjórn sæti og áður. Útgefendur nýútkomins Alþingis-
mannatals hafa sett í skrá um ríkisstjórnir svolitlar hugleiðingar um þetta
mál. Hafa þeir leyst það með ágætum og komist að þeirri niðurstöðu, að
ráðuneytið hafi setið áfram, en frá 14. nóvember 1963 beri að kenna það við
hinn nýja forsætisráðherra; og því er það talið eins og nýtt ráðuneyti! Hugsan-
legt er, að áherslan, sem lögð var á, að ekki væri um stjórnarskipti að ræða,
heldur skipti á forsætisráðherra, hafi staðið í einhverju sambandi við, að
óskað hafi verið eftir að komast hjá ágreiningi [ stjórnarflokkunum um menn
í ráðherrastólunum. Um þetta er undirrituðum ókunnugt. Óeðlilegt er a.m.k.,
að hinn nýi forsætisráðherra hafi verið ábyrgðarlaus varðandi þetta atriði,
þótt talið væri, að hann myndaði ekki nýja ríkisstjórn. Atriði eins og þetta
valda sjaldan vanda, en komi til slíks, er hann alvarlegs eðlis. Það er því
ástæða til að kanna rækilega stöðu forsætisráðherra.
4) Þingræði er á íslandi, og hafa nánari reglur mótast af fordæmum. I stjórn-
arskránni eru ekki glögg ákvæði um þingræðið, og raunar ekkert nema orð
1. gr.: ,,ísland er lýðveldi með þingbundinni stjórn“. í ríkjum með líka stjórn-
arhætti og hér á landi eru, má sjá dæmi um margs konar fyrirkomulag á ýmsu,
sem varðar samskipti þings og ríkisstjórnar. í Svíþjóð og Vestur-Þýskalandi
greiðir þingið atkvæði um það, hvort tilteknum manni skuli falin stjórnar-
myndun. í Danmörku lýsir þingið vantrausti á stjórnina með því að samþykkja
„rökstudda dagskrá" um stjórnarfrumvarp, en þó eru ekki allar slíkar dag-
skrárályktanir vantraustsyfirlýsing. í Finnlandi felast vantraustyfirlýsingar í
atkvæðagreiðslum eftir umræður um fyrirspurnir. Slík formsatriði kunna að
skipta litlu máli, en atkvæðagreiðsla um forsætisráðherra gæti leitt til þess,
að stjórnmálamenn hröðuðu undirbúningi stjórnarmyndana meira en nú er.
Hvað sem því líður, verður að setja í nýja stjórnarskrá glögg ákvæði um
þingræðið.
5) Loks má minna á það, sem raunar varðar fremur ráðherrana en ríkis-
stjórnina, að næsta óvíst er um valdmörk þeirra og ýmissa annarra stjórn-
valda, einkum þeirra sem lúta fjölskipuðum stjórnarnefndum, sem kjörnar
eru af Alþingi eða tilnefndar af hagsmunaaðilum. Er full þörf á að vanda laga-
setningu um slík stjórnvöld betur en nú er gert.
Þór Vilhjálmsson.
50