Tímarit lögfræðinga - 01.12.1982, Page 23

Um skyldu konungs til landvarna og hlutverk hans þar eru engin
ákvæði í Jónsbók. Landvarnarbálkur sá, er fylgdi norsku landslögun-
um, var ekki í Jónsbók. ísland er svo fjarri öðrum löndum að ekki
hefur verið talin hætta á árás og því ekki þörf á að skipuleggja land-
varnir.
Þá snerti réttur konungs til skattgjalds mjög stjórnskipunarstöðu
hans. Sá réttur var reistur á Gamla sáttmála þar sem segir að Islend-
ingar „játuðu ævinlégan skatt herra Hákoni konungi og Magnúsi kon-
ungi . . . “ I Jónsbók er skattgjald nánar ákveðið í konungsþegnskyldu,
1. kap. Ekki eru í Gamla sáttmála ákvæði um að konungur taki sak-
eyri, en í Jónsbók er kveðið á um ýmsar sektir sem renna til konungs.
Þar er sérstaklega að nefna þegngildi, sem var sekt sú er vegandi eða
sá sem á saknæman hátt hafði valdið dauða manns, skyldi greiða kon-
ungi enda teldist það ekki níðingsverk sem varðaði upptöku eigna.21
Af þessu er ljóst að með lögfestingu Jónsbókar var að rísa á legg mið-
stýrt ríki sem var persónugert í konunginum. Kynntust Islendingar þá
fyrst í eigin landi „ríkinu“, þessari þjóðfélagsstofnun sem valdhafar
beittu síðan löngum til að hlutast til um líf manna og athafnir. Þótt
valdi þess væru reistar ýmsar skorður, hafði hér orðið gerbreyting frá
því sem fyrr var.
Skorðurnar lutu einkum að því að konungur var bundinn við hin fornu
lög og gat ekki breytt þeim að eigin vild eins og fyrr sagði. Sú hugmynd
stóð föstum rótum í fortíðinni og varð langlíf. Hún hafði verið stað-
fest í Gamla sáttmála 1262-64, eins og fyrr er getið, var ítrekuð í Gamla
sáttmála 1302 og áréttuð í almúgans samþykkt 1306. Ekki verður
annað séð en gengið sé að henni vísri í hyllingarskjalinu 1319, þegar
íslendingar hylltu Magnús konung Eiríksson, þótt ekki segi það berum
orðum.
1 Skálholtssamþykkt, sem talin hefur verið frá 1375, segir meðal
annars, að menn vilji „halda alla þegnskyldu við konugdóminn og hafa
lög og landsrétt eftir því, sem vor landslágabók vottar, sem hér er
svarin með konunganna lögteknum réttarbótum".22
1 Áshildarmýrarsamþykkt frá 1496 var sáttmálinn, líklega frá 1302,
tekinn upp og þess krafizt að hann væri haldinn.23
Þá má nefna Kalmanstungubréf Jóns biskups Arasonar frá 1541. I
því lýsir hann sig fúsan til að hylla og halda konung og gjalda honum
þann skatt og skyldur sem konungsins þégnum ber að veita réttum
Noregskonungi „eftir þeim svörnum sáttmála sem vér og vorir for-
feður hafa fyrir oss játað“. Og eftir að þetta hefur verið áréttað segir:
„En samþykkja munum vér beztu manna ráð og samþykktir þær sem
193