Tímarit lögfræðinga - 01.12.1995, Síða 51

var reistur á almennri réttarvitund og fornri lagahefð. Þar sem hún veitti ekki
viðhlítandi svör og gera þurfti nýja skipan var málum ráðið til lykta með vitund
og vilja þeirra sem lögum stýrðu, upphaflega þannig að menn bundust sáttmála
um hvaða regla ætti að gilda og réð þá einróma samþykki eða því sem næst,
ellegar menn beygðu sig undir valdboð. Sá háttur að valdbjóða varð sífellt tíðari
eftir því sem konungsvald tók að vaxa að ráði á 13. öld, unz einveldi var komið
á víðast í Evrópu um miðja 17. öld. Lögin höfðu þá verið leyst undan aðhaldi
hefðarinnar og í staðinn kom reglukerfi tengt áhrifamætti og valdi. Kirkjan
leitaðist við að tempra og milda þetta vald með náttúruréttinn eða eðlisréttinn
að vopni og varð nokkuð ágengt, enda hafði hún alla forystu í mennta- og
menningarstarfi Evrópu á þeim tíma.2
Um miðja 17. öld var svo komið að kirkjan hafði glatað þessu forystuhlut-
verki sem hún hafði þá gegnt í menntum Evrópu um 1000 ára skeið og verald-
legar forsendur urðu ráðandi. Ný hugarstefna ruddi sér til rúms, kennd við
upplýsingu. Með henni skyldi lagður grundvöllur að nýrri menningu með skyn-
semi mannsins að leiðarljósi. Hún átti að leysa menn úr fjötrum fortíðar og í
anda hennar skyldi málum þjóðfélagsins skipað þannig að velferð og hamingja
þegnanna væri tryggð.3
Eðlisrétturinn eða náttúrurétturinn sem átti sér rætur allt til forngrikkja, en
kirkjan hafði mótað og lagað að forsendum kristinnar trúar var afhelgaður og í
þess stað reistur á grundvelli skynseminnar.
UPPLÝST EINVELDI
Einvaldskonungar 17. og 18. aldar töldu sig ekki vera harðstjóra, heldur
fulltrúa guðs og stjórna samkvæmt vilja hans og bera ábyrgð gagnvart honum.
Þessi hugmynd birtist skýrt í konungalögunum dönsku frá 1665. En þegar
andi upplýsingarinnar hafði náð tökum og þjóðfélagið afhelgazt í flestum
greinum litu einvaldarnir á sig sem þjóna lýðsins sem bæru þá skyldu að
stuðla að velferð hans - eða nánar tiltekið almannaheill. Þetta var hið upplýsta
einveldi.4
í upphafi hafði upplýsingin takmörkuð áhrif á lögfræði, löggjöf og dóma-
framkvæmd. Menn voru rígbundnir við foma texta rómversks réttar, einkum á
meginlandi Evrópu þar sem hann hafði öðlazt gildi í flestum ríkjum um 1500,
en þetta breyttist þegar kom fram á 18. öld. Þá urðu réttarbætur í anda upplýs-
ingarinnar og hins endurborna eðlisréttar eitt helzta viðfangsefni einvaldsins.
Og þær náðu til allra sviða löggjafarinnar, stjórnskipunar, stjórnsýslu, réttarfars,
2 Þessi þróun er meðal annars rakin í Sögu íslands III. Hið íslenzka bókmenntafélag-
Sögufélagið. Rv. 1978, bls. 1 og áfr.
3 Hermann Conrad: Deutsche Rechtsgeschichte II. Verlag C.F. Muller. Karlsruhe 1966, bls.
375 og áfr.
4 Conrad: Deutsche Rechtsgeschichte II, bls. 324-25.
293