Tímarit lögfræðinga - 01.12.1995, Síða 56

Ljóst er að svör við þessu fást ekki ef hið þrönga lagahugtak einveldis- og
upplýsingaraldar er lagt til grundvallar í fjölveldisþjóðfélagi nútímans, enda
skilja menn hugtakið lög nú miklu rýmri skilningi eins og fyrr er lýst. í reynd
nálgast það óðum lagahugtak miðalda og er það engin tilviljun þar sem þjóð-
félagsaðstæður eru nú að ýmsu leyti að verða áþekkar. Þá fól orðið í sér al-
menna réttarvitund og forna lagahefð; síðan settar reglur - oftast atviksbundnar
- sem urðu ríkari þáttur í löggjöfinni með skráningu laga eftir að ritlist hófst.
Þessar reglur voru smám saman afmarkaðar með úrskurðum lögvísra manna
þjóðfélagsins í deilum sem fyrir þá voru lagðar, stundum sem fyrirspumir um
það hvaða regla ætti að gilda. Minnir þetta á forúrskurði Evrópudómstólsins.
DÓMSVALDIÐ RÉTTIR LÖGIN - LÖGGJAFARVALDIÐ GERIR
NÝMÆLI
Þessar hugmyndir birtast með einkar skýrum hætti í stjórnskipan íslenzka
þjóðveldisins. Þegar landnámsmenn höfðu sezt hér að og komið sér fyrir stóðu
þeir frammi fyrir því verkefni að móta þjóðfélag frá grunni í nýju landi. Meðal
þess mikilvægasta var að greina sem gleggst eðli löggjafar og lagasetningar. í
Grágás er skarplega skilið á milli þess að rétta lög og gera nýmæli. Hið fyrr-
nefnda fólst í því að móta reglu af ákveðnu tilefni með virðingu fyrir viður-
kenndum hagsmunum, hefðbundnum réttindum og rótgrónum hugsunarhætti
sem birtist í réttarvitund fólksins. Með nýmælum var málum hins vegar ráðið
til lykta eftir því sem hentaði á hverjum tíma og samstaða náðist um.
I ljósi þessara hugmynda er hlutverk dómsvaldsins nú á dögum að rétta lögin,
en löggjafans að gera nýmæli. Valdheimildir dómstólanna felast þá í hefðinni
sem líkja má við sáttmála kynslóðanna, mann fram af manni, en valdheimildir
löggjafans í vilja kjósenda sem líkja má við innbyrðis sáttmála hverrar lifandi
kynslóðar. Dómstólamir hafa þá undir forystu Hæstaréttar það hlutverk að rétta
lögin, en Alþingi að gera nýmæli.10
Valdheimildir dómstólanna eru samkvæmt þessu studdar við hefðina - sátt-
mála kynslóðanna sem reistur er á reynslurökum þeirra. Og þetta hefur öðlazt
viðurkenningu með skírskotun til orða sem áður var vitnað til: eðli máls, megin-
Der Gerichtshof der Europaischen Gemeinschaften als „Integrationsmotor“. Richterliche
Rechtsfortbildung - Erscheinungsformen, Auftrag und Grenzen. Festschrift der Juristischen
Fakultat zur 600-Jahr-Feier der Ruprechts-Karls- Universitat Heidelberg. Heidelberg 1986, bls.
626-27. Skírskotun til stöðu dómara ein saman nægir þó ekki, heldur verður að leita svara við
því við hvaða heimild dómarai' geti stutt úrskurð sinn eða dóm þegar allar aðrar heimildir þrýtur.
10 Til nánari skýringar sjá eftirtaldar ritgerðir eftir Sigurð Líndal: „Lög og lagasetning í
íslenzka þjóðveldinu". Skírnir. Tímarit Hins íslenzka bókmenntafélags 158. árg. (1984), bls.
121-58. „Löggjafarvald og dómsvald í íslenzka þjóðveldinu". Skírnir 166. árg. (vor 1992),
bls. 171-78. „Stjómskipulegt vald dómstólanna". Tímarit lögfrœðinga 43. árg. (1993), bls.
106-116.
298