Hugur - 01.01.1989, Page 50

VINÁTTA OG RÉTTLÆTI
HUGUR
því að þegar þeir breyta rétt hver gagnvart öðrum þá er það
ekki vegna þess að þeir séu sjálfir réttlátir, heldur af öðrum
ástæðum, til dæmis þeirri að þeir séu löghlýðnir, eða hyggnir
um eigin hag.
Þannig er það einungis sönn vinátta sem ófrávíkjanlega
felur réttlætið í sér (sbr. EN 1155a25-8). Öll önnur vinátta er
að einhverju leyti menguð af öðru en vináttu og getur því
hrasað af braut réttlætisins.
Nú er komið fram hvemig Aristóteles lýsir réttlætinu sem
eðliseinkenni vináttunnar í áttundu og níundu bók Siðfræði
Níkomakkosar. Hvemig skyldi sú lýsing koma heim og saman
við þá umfjöllun sem réttlætið fær í fimmtu bókinni, þar sem
það er skoðað sem sjálfstætt fyrirbæri en ekki í tengslum við
vináttuna? Þar kemur fram, að tala megi um réttlæti í tvennum
skilningi. Réttlætið sé annars vegar það sem lögin bjóða og
hins vegar það sem er heiðarlegt eða sanngjamt.
1. Séu lögin réttilega samin, þá bjóða þau mönnum að
breyta í einu og öllu eins og dygðugur maður myndi gera.8
Réttlæti af þessu tagi er því „dygðin í heild sinni, eins og hún
birtist í samskiptum við aðra“ (EN 1129b20-l 130al3). Um
leið sést, að sannir vinir hljóta að vera réttlátir í þessum
skilningi. Það, að breyta eins og dygðugur maður myndi gera
virðist mega leggja að jöfnu við það að breyta eins og sannur
vinur, því að einungis dygðugir menn verða sannir vinir,
samkvæmt kenningu Aristótelesar.
2. Orðið réttlæti er þó ekki bara notað yfir það að breyta
gagnvart náunganum í samræmi við allar .dygðir, heldur er
það einnig haft yfir þá einstöku dygð að vera heiðarlegur.
Réttlætið í þessum skilningi er því hluti af þeirri heild sem
réttlætið í fyrri skilningnum er. Löghlýðinn maður (miðað við
að lögin séu rétt) hlýtur að vera heiðarlegur, en það leiðir ekki
af sjálfu að heiðarlegur maður hljóti að vera löghlýðinn á allan
hátt. Við getum til hægðarauka kallað aðra tegundina almennt
8 Samkvæmt kenningu Aristótelesar verða menn dygðugir við að lfkja
eftir gerðum dygðugs manns. Þess vegna kemst Aristóteles svo að orði
að lögin eigi að kveða á um þær athafnir sem hneigjast til að skapa
dygðirnar í heild (EN 1130b25-7). Af þessu sést, að hann ætlar
lögunum að stuðla að siðferðisuppeldi þeirra sem þeim eiga að lúta.
48