Hugur - 01.01.1989, Side 91

HUGUR
RITDÓMAR
sem einkum fólust í að lofa eða lasta menn eða fyrirbæri á borð við borgir,
lönd, listgreinar eða dyggðir; og loks voru dómsmálaræður sem miðuðu
að því að sannfæra dómendur um sekt eða sakleysi sakborninga. Þegar
menn æfðu sig í mælskulist héldu þeir stundum ræður til stuðnings illum
mönnum og málefnum og þetta gilti einmitt um tækifærisræðulist sem
stundum varð eins konar sýning á mælsku, einkum hjá þeim ræðumönn-
um sem kenndir voru við sófisma. Þegar Lýsías rökstyður í ræðu sinni
um ástina (í Fedrusi) að best sé að leggja lag sitt við þá sem maður elskar
ekki, er hann þannig að sýna mælskusnilld sína. Og svipað mun hafa gilt
um Lof Helenu eftir Gorgías. Lof lyginnar er lofræða (encomium) og
fellur undir tækifærisræður, og hún er öfugmæli eða fjarstæðukennd að
efni líkt og LofHelenu. Þannig á Loflyginnar sér ekki aðeins fyrinnynd í
Lofiheimskunnareiúr Erasmus, heldur býr hér að baki hefð sem rekja má
til Forn-Grikkja.
En með hvaða rökum skyldi Þorleifur Halldórsson dásama lygina?
Lygin er persónugerð í bókinni og hefur hún máls á að rekja ætt sína
og segist vera dóttir Lúsífers og fylgikonu hans, frú Öfundar. Hún segir
frá að Eva hafi logið í Paradís, og að ef þau Adam hefðu haft rænu á að
ljúga að Guði hefðu þau ekki verið rekin þaðan brott. Engu að síðurþakk-
ar Lygi sér að augu þeirra upplukust og þau lærðu að þekkja mun góðs og
ills (35).
Lygi segir að allir menn séu ljúgarar og raunar sé það einkenni
mannsins, sem öðru fremur greini hann frá öðrum dýrateguhdum, að
hann kunni að ljúga (36). Menn verði annaðhvort að viðurkenna að þcir
séu lygarár eða að þeir séu ekki manneskjur - það cr mér að þakka að þið
eruð manneskjur, segir Lygi (37). Lygin er mönnum bæði meðfædd og
áunnin.
Undir lygi flokkar Lygi lygi í verki, svo sem ef ull er lituð, þá lýgur
liún um lit sinn; „Af svoddan lygi eru öll þau helstu handverk og þær
prýðilegustu konstir fullar“ (38). Að mála málverk eða hús eða farða and-
lit sitt er allt lygi í verki. Þeir „ljúga svo upp á sig annarri ásýnd en náttúr-
an hefur þeim gefið“ (39).
Þá er rakið hvernig fræði kenna mönnum að ljúga bæði með
röksemdum og mælsku og rekur Þorleifur þannig hvemig „fríkonstirnar“
(artes liberales) eru undirstaða lygi. Myndmál mælskufræðinnar er lygi;
rökræðulist (logica) kann enginn „sem ekki hefur lært að Italda rangri
meiningu fram og forsvara hana á móti sannleikanum“ (41) og eins tclst
enginn góður lagamaður sem ekki getur varið sekan mann sómasamlega.
Hvað stjörnufræðina varðar sýnir Lygi að lygi er jafnan notuð í kennslu til
að útskýra hvaðeina. Þannig er heimsmyndin einfölduð og talað um
ýmislegt í yfirfærðri merkingu svo menn skilji það frekttr. Þá er bent á að
læknar ljúga að sjúklingum til að fá þá til að taka inn lyf. Næst er vikið að
skáldskap, en hann er vissulega fullur af lygi eða tilbúningi. Skáldin nota
líka mikið ýkjur og önnur mælskubrögð sem fela í sér lygi. Einnig veitist
Lygi að heimspekinni en hún „hefur sinn uppruna af lygnum
dæmisögum“ (46). Loks er ráðist gegn guðfræðinni og bent meðal annars
á að menn ætla að Guð hafi augu og eyru þó að hann sé andi. Mörgu er
logið í Biblíunni, segir Lygi, og nefnir sem dæmi það er Gyðingar sögðu