Hugur - 01.01.1989, Qupperneq 95

HUGUR
RITDÓMAR
og því sem Guðmundur Heiðar kallar „röksmættakenningu" Frege, þ.e.
kenningu hans um að sannindi stærðfræðinnar séu reist á rökfræði og
skilgreiningum einum saman, göllum röksmættakenningarinnar, tengslum
þessara kenninga við kenningar annarra heimspekinga, t.d. Kants og
Quines, og hluthyggju eða Platónisma Frege.
Þótt Undirstöður reikningslistarinnar sé skrifuð á daglegu máli er hér
um að ræða heimspekilegt fræðirit, þar sem úir og grúir af hárfínum rök-
semdarfærslum, tækniyrðum og nýstárlegum þankagangi. Þýðing hennar
er því vandaverk, ekki síst vegna þess að ekki eru til neinar viðteknar
íslenskar þýðingar á ýmsum heimspekilegum tækniheitum. Þegar nýyrði
eru smíðuð (eða gömul orð tekin upp í nýrri merkingu) til þýðingar á
tækniheiti, er töluverður vandi á höndum. Nýja orðið þarf að aðlagast
fslenkri hljóð- og beygingarfræði, láta vel í eyrum og henta til samsetninga
og afleiddra mynda. En jafnframt þarf það að koma nokkurn veginn til
skila merkingu upphaflega orðsins. Hér er meðalvegurinn oft vand-
þræddur, og finnst mér, að það hafi ekki alveg tekist við öll þau nýyrði,
sem notuð em í þessari bók. Er rétt að hafa um þetta nokkur orð.
Bæði Guðmundur Heiðar og Kristján nota orðin „rökhæfing“ og
„raunhæfing" sem þýðingar á því, sem á ensku er kallað „analylic truth“
og „synthetic truth“. Þessi orð munu vera þannig hugsuð, að orðstofnamir
„rök-“ og „raun-“ eru tengdir við seinni hluta orðsins „staðhæfing".
Lesandi leggur því eðlilega þann skilning í „rökhæfing" (=„rökleg stað-
hæfing“), að það eigi við um staðhæfingu, þar sem eingöngu þarf að vísa
til rökfræði til að ganga úr skugga unt að hún sé sönn. A sama hátt myndi
hann skilja „raunhæfing" (=„reynsluleg staðhæfing“) svo, að það sé
staðhæfing, þar sem eingöngu þarf að vísa til reynslu til að ganga úr
skugga um sannleiksgildi hennar.
Kant, sem fyrstur gerði ofangreindan greinarmun, reyndar yfirleitt
með tilvísun til dóma fremur en fullyrðinga (sbr. þó Rökfræði Kants, 1.
útg. 1800, j|36, þar sem hann skilgreinir „analýtískar" setningar), skil-
greindi „analýtískan“ dóm sem þann, þar sem umsögnin eða það hugtak,
sem til hennar svarar, er falið í hugtaki frumlagsins. Þannig er dómurinn
systir mín er kona „analýtískur“, vegna þess að hugtakið kona er þegar
falið í frumlaginu systir mín, þ.e. engin leið er að hugsa sér systur án þess
að hún sé jafnframt kona. Slíkir dómttr bæta með umsögninni engu við
það, sem þegar er falið í fmmlaginu: þeir gera ekkert annað en að „greina“
frumlagið. „Syntetískir" eru hins vegar þeir dómar, þar sem umsögnin
bætir við það, sem þegar er fyrir hendi í frumlaginu, eins og í systirmín er
gift Hér er eiginleikinn að vera giftur engan veginn falinn í hugtakinu
systir, vegna þess að auðvelt er að hugsa sér systur, sent eru ekki giftar.
Skilgreiningar Kants taka mið af þeirri skoðun, að allir dóntar séu á
forminu frumlag+ umsögn, en þessari skoðun hafnar merkingarfræði nú-
tímans. Síðari heimspekingar hafa því sett fram skilgreiningar á ofan-
greindum hugtökum, sem ekki gera ráð fyrir forminu frumlag + umsögn.
Slíkar skilgreiningar taka iðulega mið af hugtakinu rökfræðilega sönn
setning (eða fullyrðing) - röksannindi — , en slílc setning er setning, sem
sönn er í krafti rökfræðilegs forms - rökforms - síns eingöngu, þ.e. allar
setningar með sama rökform eru sannar. Rökform setningar er í stuttu
máli sá hluti merkingar hennar, sem unnt er að tjá með orðaforða rök-
93