Hugur - 01.01.1989, Qupperneq 97

HUGUR
RITDÓMAR
Hugtakið „syntetískur“ er reyndar í heimspeki Kants nátengt hugtaki,
sem á þýsku er táknað með „Anschauung“ og er venjulega þýtt á ensku
með „intuition“ (Kristján Kristjánsson þýðir það með „skynvitund“ (sjá
t.d. bls. 97)). „Anschauung" fyrir Kant er hugmynd („Vorstellung“), sem
getur verið fyrir hendi á undan (þ.e. rökfræðilega) allri hugsun (sbr.
Gagnrýni hreinnar skynsemi, B132; sjá líka skilgreiningu þá sem Frege
vísar til í Undirstöðurreikningslistarinnar, bls. 95). Þótt hér sé ekki rúm
til þess að lýsa hugmyndum Kants nánar má nefna, að ein aðalrök Kants
fyrir því, að stærðfræðileg sannindi séu „syntetísk“, eru, að „Anschau-
ung“ sé nauðsynleg til þess að ganga úr skugga um að 7+5=12 eða að
þríhymingur hljóti alltaf að hafa homasummuna 180°: við þurfum að „sjá“
hluti fyrir okkur til þess að geta gengið úr skugga um slík sannindi. Þótt
hér sé ef til vill unnt að tala um „reynslu" í einhverjum skilningi er hann
töluvert frábragðinn þeim, sem venjulega er lagður í þetta orð.
Það er því mjög villandi, auk þess sem það brýtur í bága við hlutleys-
isregluna um þýðingu, að þýða „syntetísk setning" með „raunhæfing".
Þessi þýðing lætur skoðun Kants, að stærðfræðileg sannindi séu
„syntetísk a priori“ í ljós með því að segja, að þau séu raunhæf fyrir-
framsannindi, þ.e. reyns/ufu 11 yrðingar gefnar á undan reynslu! Lítur það
ekki út eins og mótsögn?
Eg hef fært rök fyrir því, að í fyrsta lagi gefi orðin „rökhæfing“ og
„raunhæfing" í skyn aðra merkingu eða hugsun en samsvarandi alþjóðleg
orð, og í öðru lagi brjóti þau í bága við hlutleysisregluna um þýðingu. I
þriðja lagi sýnist mér einnig, að þau rugli saman greinarmun, sem gerður
er í heimspeki, á merkingarfræðilegum og þekkingarfræðilegum hug-
tökum. Merkingarfræði fjallar um merkingu orða og máls, en þekkingar-
fræði fjallar um, hvað við getum vitað og hvemig. Skilgreiningu Kants og
nútímaheimspekinga á hugtökunum „analýtískur" og „syntetískur“ er
eðlilegast að skilja svo, að hér sé um merkingarfræðilegan greiriarmun að
ræða, þ.e. hann er reistur á merkingarfræðilegum eiginleikum setninga:
hann tekur mið af því, hvað gerir setningu sanna eða ósanna. F.n orðin
„rökhæfing" og „raunhæfing" cru hins vegar þckkingarfrxðileg í eðli
sínu, þ.e. þau vísa til þess, hvemig við förum að því að vita, að eitthvað
er satt.
Orðin „a priori“ og „a posteriori“ (notuð um þekkingu eða setningar),
þ.e. „fyrirfram“ og „eftirá“, eru þekkingarfræðileg, vegna þess að þau
vísa til þess, hvort við vitum eitthvað á undan (óháð) reynslu eða ekki.
Þess vegna er að mínu áliti reyndar óeðlilegt að tala um að eitthvað sé „satt
fyrirfram" eða „satt eftirá“, eins og Guðmundur Heiðar gerir á bls. 29: cf
það er satt, þá er það satt óháð því, hvernig við förum að vita það, og því
hvorki „fyrirfram" né „eftirá“. Eðlilegra væri að segja, að það sé „vitað
fyrirfram" eða „vitað eftirá“.
Orðin „rökhæfing“ og „raunhæfing“ hafa sennilega þegar náð nokkurri
fótfestu í orðaforða íslenskra heimspekinga og er þvf varla við þá
Guðmund Heiðar og Kristján að sakast vegna þessara nýyrða. En þau eru
af ofangreindum ástæðum óheppileg að mínu mati. Eg hef því fremur
kosið að þýða „analýtísk setning11 með „greining“ og „syntetísk setning"
með „skeyting“. Þessi orð koma nær merkingu og hugsuninni að baki
upphaflegu orðunum: „analýtískur“ er dregið af grísku sögninni
95