Heilbrigðismál - 01.06.1988, Blaðsíða 18

HEILBRICÐISMÁL / LfósmvnAmnn (Jóhannos Long)
Aspirín - í ljósi nýrra rannsókna
Grein eftir Magnús Jóhannsson
Uppruni og saga
Sölt af salicýlsýru er að finna
víða í náttúrunni og hafa þau verið
notuð til lækninga í a.m.k. 2400 ár.
Hippókrates, sem oft er nefndur
faðir læknisfræðinnar, notaði soð
af víðiberki til lækninga en það
inniheldur sölt af salicýlsýru. Um
miðja síðustu öld var búið til af-
brigði af salicýlsýru hjá Bayer lyfja-
verksmiðjunni er nefndist acetýlsa-
licýlsýra. Efnið vakti enga athygli
til að byrja með og var ekki sett á
markað sem lyf fyrr en árið 1899.
Nafnið acetýlsalicýlsýra þótti langt
og óþjált og var lyfið sett á markað
undir nafninu Aspirín sem er dreg-
ið af efnafræðiheitinu «cetýl og
spfraea sem er heiti plöntuættar er
inniheldur salicýlsýru. Algengt er
að nota heitið aspirín sem stytt-
ingu á acetýlsalicýlsýru og verður
það gert hér. Aspirín, eða acetýlsa-
licýlsýra, hefur mun kröftugri
verkun en salicýlsýra en breytist í
salicýlsýru í líkamanum.
Verkunarháttur
í líkamanum er fjöldi mismun-
andi efna er nefnast prostaglandín
og einnig eru ýmis efni sem eru
náskyld prostaglandínum. Öll
þessi efni myndast úr fitusýrum og
gegna því hlutverki að flytja ýmiss
konar boð um líkamann. Þessi boð
tengjast m.a. verkjum, bólgu, sam-
drætti í æðum og blóðstorknun.
Verkanir aspiríns má rekja til
áhrifa þess á myndun prostagland-
ína og skyldra efna. Aspirín hindr-
ar myndun þessara efna en áhrifin
eru mismunandi kröftug á mynd-
un hinna ýmsu efna og þau vara
mislengi.
Verkanir og notagildi
Verkir. Algengasta notkun aspir-
íns er við verkjum. Lyfið hefur
verkjastillandi áhrif sem einkum
eru bundin við verki frá beinum,
vöðvum og bandvef. Pað er notað
með góðum árangri gegn höfuð-
verk, tíðaverk, tannverk og verkj-
um vegna meiðsla. Stundum gagn-
ar lyfið ágætlega gegn verkjum eft-
ir skurðaðagerðir, við vissum
tegundum krabbameins og liða-
verkjum. Aspirín er hins vegar
gagnslaust við verkjum frá innri
líffærum eins og hjarta, nýrum og
gallvegum. Hjá flestu fullorðnu
fólki má búast við fullri verkjastill-
andi verkun eftir töku 500 til 1000
mg (t.d. ein til tvær venjulegar
töflur af Magnýl). Við stærri
skammta fæst ekki meiri verkun,
einungis meiri aukaverkanir.
Verkjastillandi áhrif aspiríns vara
yfirleitt í fjórar til sex stundir.
Sótthiti. Aspirín hefur ekki áhrif
á eðlilegan líkamshita en það lækk-
ar sótthita. Til að hann geti lækkað
verður líkaminn að losa sig við
varma með æðavíkkun í húð og
aukinni svitamyndun. Oft er
óæskilegt að lækka sótthita
vegna þess að hitinn hjálpar til að
eyða sýklum og flýtir þannig fyrir
bata. Hjá litlum börnum getur sótt-
hiti þó verið varasamur vegna
hættu á hitakrömpum, en í slíkum
tilvikum er æskilegra að lækka hit-
ann með kælingu en lyfjum (t.d.
fækka fötum, lak í stað sængur,
opna glugga). Um skammta gildir
svipað og sagt var um verki.
Bólga. I stórum skömmtum hefur
aspirín bólgueyðandi verkun og
hefur sá eiginleiki lyfsins verið not-
aður í ríkum mæli við meðferð á
liðagigt. Pegar lyfið er gefið við
gigt eru venjulegir fullorðins-
skammtar á bilinu 4-10 grömm á
dag (t.d. 8-10 töflur af Magnýl)
sem hæfilegt er að dreifa yfir sólar-
hringinn á þrjá eða fjóra jafna
skammta. Notkun aspiríns við gigt
hefur minnkað verulega á undan-
förnum tíu til tuttugu árum vegna
nýrra lyfja með svipaðar verkanir
en oft á tíðum minni aukaverkanir
en aspirín.
Blóðsegi. Aspirín hefur áhrif á
storknun blóðsins og hefur þessi
segavarnandi verkun lyfsins verið
þekkt lengi. Á undanförnum árum
hefur mikið verið fjallað um þessa
verkun aspiríns og hugsanlegt
notagildi til að koma í veg fyrir
blóðtappa og þá sérstaklega krans-
æðastíflu. Gerðar hafa verið all-
margar rannsóknir sem hafa sýnt
fram á gildi aspiríns til að koma í
veg fyrir kransæðastíflu en því fer
18 HEILBRIGÐISMAL 2/1988
J