Fréttablaðið - 23.01.2010, Síða 24

24 23. janúar 2010 LAUGARDAGUR
S
agan kennir okkur að
Kristófer Kólumbus hafi
fundið stóra eyju í árslok
1492, haft snarar hend-
ur, eignað hana Spán-
verjum og nefnt Hisp-
aníólu. Engu að síður var þar fyrir
Taínó-þjóðin, eða Aravakar, sem átti
ættir sínar að rekja til frumbyggja í
Suður-Ameríku. Þessir frumbyggj-
ar nefndu land sitt Ayiti, Bohio eða
Kiskeya sem náði yfir alla eyjuna
sem í dag skiptist í Haíti í vestri og
Dóminíska lýðveldið í austri.
Spánverjar áhugalausir
Spánverjar höfðu engan sérstakan
áhuga á Hispaníólu, enda fundust
nýjar lendur í Suður-Ameríku eftir
aldamótin 1500 sem voru ríkar af
gulli og silfri. Koma þeirra hafði
engu að síður skelfilegar afleiðing-
ar fyrir frumbyggjana þar sem stór
hluti þeirra dó pestardauða áratug-
ina á eftir. Mikill fjöldi þeirra var
einnig hnepptur í þrældóm og dó af
harðræði.
Eftir 1520 var vöxtur spænsku
nýlendunnar lítill og árið 1606 skip-
aði Spánarkonungur þegnum sínum
að flytjast nær höfuðborginni, Santo
Domingo, af ótta við sjóræningja
sem þá óðu uppi víða við Karíbahaf.
Í raun var þetta upphafið að enda-
lokum spænskra yfirráða því bresk-
ir, hollenskir og ekki síst franskir
sjóræningjar gengu á lagið og komu
sér fyrir á vestur- og norðurströnd
eyjunnar.
Frakkar taka yfir
Árið 1625 hreiðruðu franskir sjó-
ræningjar um sig á eyjunni Tort-
uga undan norðvesturströndinni.
Tilraunir Spánverja til að hrekja
sjóræningjana frá landinu mistók-
ust allar og árið 1659 var fyrsta
franska nýlendan formlega mynduð
með blessun Loðvíks fjórtánda kon-
ungs Frakklands. Franska Vestur-
Indíafélagið tók nýlenduna yfir árið
1664 og nefndi Saint-Domingue.
Þrælahald
Þegar leið að aldamótunum 1700
höfðu sjóræningjar vikið að mestu
leyti fyrir umsvifum auðugra plant-
ekrueigenda. Fyrir hvatningu kon-
ungs höfðu þeir hafið ræktun á
tóbaki, bómull og kakói. Til rækt-
unarinnar þurfti kvikar hendur og
innflutningur á þrælum frá Afríku,
sem hafði verið mikill, jókst sem
aldrei fyrr.
Fyrri hluta 18. aldar þandist efna-
hagur landsins út með sykur- og
kaffirækt. Áður en langt um leið var
Saint-Domingue orðin arðbærasta
nýlenda Frakka. Á árunum eftir
1770 voru fjörutíu prósent af öllum
innfluttum sykri til Evrópu fram-
leidd í landinu og sextíu prósent af
öllu kaffi. Þetta litla land framleiddi
á þeim tíma meira af þessum dýra
varningi en allar nýlendur Breta
samanlagt.
Drifkrafturinn á bak við þetta
verslunarveldi Frakka var nauðung
hundraða þúsunda afrískra þræla. Á
síðari hluta aldarinnar voru fluttir
yfir fimmtíu þúsund þrælar á ári til
Saint-Domingue og árið 1787 er talið
að hálf milljón þeirra hafi verið í
landinu sem rúmlega þrjátíu þúsund
Frakkar pískuðu út. Þrælar Frakka
áttu sér ekki von um að lifa mikið
lengur en tvö til fimm ár í haldi.
Ný stétt rís
Fjölmargir þrælar struku og byggðu
upp eigin samfélög í fjöllunum. Þá
voru afkomendur franskra þræla-
haldara og kvenkyns þræla í þeirra
eigu hvergi fjölmennari í þessum
heimshluta en á Saint-Domingue
og töldust um 25 þúsund árið 1789.
Í skilningi franskra laga voru þessir
afkomendur þrælahaldsins frjálsir
menn og máttu eiga jarðnæði. Þess
vegna varð til stétt litaðra sem áttu
töluvert undir sér. Úr varð þriðja
stéttin sem hvítum plantekrueigend-
um stóð svo mikil ógn af að sérstök
aðskilnaðarlög voru sett. Samkvæmt
þeim máttu litaðir ekki sækja sér
menntun eða tilheyra stéttum góð-
borgara með öðrum hætti. Þeir
máttu ekki ganga í hjónaband með
hvítum manni, klæðast evrópsk-
um fötum, bera sverð eða byssur á
almannafæri eða sækja samkomur
hvítra.
Þar sem lögin bönnuðu ekki eign-
arhald á landi varð þessi nýja stétt
litaðra mun valdameiri en hvíta
minnihlutanum þótti ásættanlegt.
Árið 1789 áttu þeir einn þriðja af
ræktanlegu landi og voru orðn-
ir stórtækir þrælahaldarar sjálfir.
Styrkur þeirra grundvallaðist ekki
síst á því að landið sem hentaði best
til kaffiræktar var á norðurströnd-
inni, en þar höfðu hvítir talið að
möguleikar til ræktunar væru síðri
og seldu því landið hugsunarlaust.
Þegar leið á 18. öldina urðu litaðir
einnig fjölmennir syðst á eyjunni,
eða á því svæði sem lá lengst frá
mikilvægustu siglingaleiðunum.
Uppreisn
Stjórnarbyltingin í Frakklandi
braust út árið 1789 með tilheyr-
andi hræringum í stjórnmálum og
setningu stjórnarskrár sem tryggði
mörgum aukin borgararéttindi. Ekki
síður en heima fyrir hafði byltingin
gríðarleg áhrif í nýlendum Frakka.
Stétt litaðra landeigenda krafðist
fullra réttinda sem franskir þegnar
og var vísað í byltingarlögin. Þessi
krafa var samþykkt af franska þing-
inu í mars 1790. Árið eftir braust út
þrælabylting sem fór sem eldur í
sinu um Saint-Domingue á stuttum
tíma og við það riðlaðist samfélags-
gerð nýlendunnar. Svartir þrælar
mynduðu skæruliðaher undir for-
ystu Toussaints L‘Ouverture, þræls
sem hafði náð foringjatign í franska
hernum, sem hafði sambönd inn
í stétt hvítra og litaðra landeig-
enda. Árið 1795 afhentu Spánverj-
ar Frökkum sinn hluta af landinu,
eða þar sem núna er Dóminíska lýð-
veldið, en Toussaint L‘Ouverture og
þrælaher hans hertók eyjuna alla
árið 1801. Napóleon, keisari Frakk-
lands, sendi her til að endurheimta
nýlenduna en varð ekkert ágengt.
Gömul saga og ný er að Haítíbú-
ar hafi selt andskotanum sálu sína
fyrir sigurinn og sjálfstæðið sem
byltingarleiðtoginn Jean-Jacques
Dessalines lýsti yfir árið 1804.
Ykkur skal blæða
Nú þegar gríðarlegur vandi steðj-
ar að haítísku þjóðinni er vert að
hafa afrek hennar í huga. Þetta er
eina þjóðin sem hefur náð sjálfstæði
með þrælauppreisn, fyrsta svarta
lýðveldið og annað elsta lýðveld-
ið á vesturhveli jarðar. Haítí var
þannig reist á frelsishugsjón fólks
sem þekkti ekki frelsi í reynd.
En það er umdeilanlegt hvort tak-
markinu um frelsi hafi einhvern
tímann verið náð. Frakkar hurfu
nefnilega ekki frá nýlendu sinni
þegjandi og hljóðalaust.
Franski herinn var varla horfinn
sjónum þegar algjört viðskiptabann
var sett á hina ungu þjóð. Nýlendu-
herrarnir, sem höfðu tapað mestu,
kröfðust þess að landið yrði hertek-
ið að nýju og þjóðin hneppt að nýju í
þrældóm. Frakkar töldu það óráð og
ákváðu þess í stað að láta fyrrver-
andi undirsátum sínum blæða. Árið
1825 féllust Frakkar á að létta við-
skiptabanninu og viðurkenna sjálf-
stæði Haítí. Í staðinn fóru þeir fram
á bætur sem vart eiga sér hliðstæðu.
Má nefna að Frakkar seldu Louisi-
ana-ríki, sem er 74 sinnum stærra
landsvæði en Haítí, til Bandaríkj-
anna á einn þriðja þeirrar upphæð-
ar sem „skaðabætur“ þeirra voru í
nauðasamningunum. Án valkosta
gekk haítíska þjóðin að skilmálum
Frakka og lauk greiðslum 122 árum
síðar. Þær voru fjármagnaðar með
okurlánum bandarískra, þýskra og
franskra banka. Niðurstaðan er sú
að Haíti hefur aldrei verið efnahags-
lega sjálfstætt ríki, enda fóru átta-
tíu prósent af þjóðarframleiðslunni
í afborganir lánanna á þeim tíma
sem tók að borga þau upp.
Fjármunir landsins, sem annars
hefði verið veitt til að byggja upp
innviði landsins, fóru í gráðugan
kjaft bankanna. Þegar greiðslum
lauk loksins árið 1947 var landið
þjakað af fátækt með tilheyrandi
óstöðugleika í stjórnarfari, án efna-
hagslegrar getu til að rétta sig við.
Þessi lýsing á enn við.
Manngerð óreiða
Árið 1946 urðu djúpstæðir efnahags-
örðugleikar landsins þess valdandi
að herinn bylti stjórn Élie Lescot,
forseta landsins, en hann tók við af
Sténio Vincent sem var kosinn for-
seti 1930. Árið 1957 voru haldnar
forsetakosningar þar sem Dr. Fran-
cois Duvalier bar sigur úr býtum.
Duvalier, sem betur er þekktur sem
Papa Doc, reyndist þjóð sinni illa.
Hans stjórnarár eru reyndar talin
ein þau spilltustu í sögunni þar
sem hann nýtti sér jöfnum hönd-
um ofbeldi gegn andstæðingum
og vúdú, sem er forn afrísk trúar-
hefð sem lifir góðu lífi á eynni, til
að hræða almenning til hlýðni. Talið
er að um þrjátíu þúsund manns hafi
fallið fyrir hendi sérsveita Papa Doc
og helsta baráttumál hans var að
hrifsa völdin til svarta meirihlutans
úr höndum áðurnefndrar auðugrar
stéttar litaðra, sem réðu miklu. Nið-
urstaðan var flótti menntaðs fólks
sem bætti enn á efnahagslegan og
félagslegan vanda í landinu.
Papa Doc lést árið 1971 og við
stjórnartaumunum tók nítján ára
gamall sonur hans Jean-Claude,
nefndur Baby Doc. Í stuttu máli
hélt hann uppi merki föður síns þótt
hann gengi ekki fram af eins mikilli
hörku. Sjálftaka Duvalier-ættarinn-
ar varð til þess að páfi fordæmdi svo
stjórn landsins í opinberri heimsókn
sinni. Bylting fylgdi í kjölfarið sem
endaði með því að herinn þröngvaði
Baby Doc í útlegð 1986.
Níundi og tíundi áratugur 20.
aldar einkenndust af svipaðri
óreiðu. Forsetar komu og fóru og
þess á milli sátu yfirmenn hersins
við völd. Íhlutun Bandaríkjamanna
var mikil á þessum tíma og hefur
verið gagnrýnd harkalega. Samein-
uðu þjóðirnar sendu friðargæslu-
sveitir til landsins árið 2004 eftir
að uppreisn braust út og forsetinn
Jean-Bertrand Aristide flúði land
– þótt hann hafi fullyrt að sér hafi
verið rænt af Bandaríkjaher.
Núverandi forseti landsins, Réne
Préval, vann kosningar í landinu
árið 2006. Hann er þó hluti af óreið-
unni frá árunum á undan, en hann
gegndi einnig forsetaembætti frá
1996 til 2001.
Holur hljómur
Ben Macintyre, blaðamaður The
Times, fullyrðir í beittri grein að
það sé holur hljómur í boðskap
stærstu ríkja heims um að nú þurfi
að hjálpa Haítí með öllum tiltekn-
um ráðum. Hann gengur svo langt
að segja að raunir þjóðarinnar séu
ekki náttúrunni að kenna heldur
Frökkum, sem um aldir hafi merg-
sogið landið í græðgi og hefnigirni
sinni. Fjármálaráðherrann franski
kallar eftir því að erlendar skuldir
landsins verði felldar niður og utan-
ríkisráðherrann vill ráðstefnu. For-
setinn segir þetta sögulegt tækifæri
til að leysa Haítí undan aldagamalli
bölvun, skrifar Macintyre.
En þegar sagan er skoðuð þá
kallaði Haítí ekki yfir sig bölvun af
neinu tagi. Það sáu aðrir um það.
Djöfullinn á hér enga sök
Augu heimsins hvíla á eyríkinu Haítí eftir einhverjar mestu náttúruhamfarir síðari tíma. Svavar Hávarðsson las sér til um þjóð
sem aldrei hefur fengið tækifæri til að reisa höfuð sitt úr duftinu. Náttúran á þar enga sök heldur er ástæðan mannanna verk.
HAÍTÍ FYRRI TÍMA Þrælum tókst oft að strjúka á Haítí en fleiri voru dregnir í ánauð á
ný. FRÉTABLAÐIÐ/AP
Þrælar í V.-Indíum 4.128.000
Þrælar Breta 2.000.000
Þrælar Frakka 1.600.00
Þrælar Hollendinga 500.000
Þrælar Dana 28.000
Evrópa
200.000
Brasilía
4.000.000
Breska Norður-Ameríka
og Bandaríkin
200.000
Spænska
heimsveldið
2.500.000
AFRÍKA
SUÐUR-
AMERÍKA
NORÐUR-
AMERÍKA
EVRÓPA
1,8%4,4%
35,3%
22,1%
36,4%
Verslunarleiðir
Upprunaland
Þrælahald
Þrælaverslun Evrópumanna
Afnám þrælahalds Breta árið 1807 markaði upphafið
að endalokum þrælaflutninga yfir Atlantshafið
sem viðgengust í 400 ár. Talið er að ellefu
milljónir manna hafi verið fluttar frá Afríku
í þrælahald. Frakkar fluttu um eina
milljón manna til Haítí.
Heildartala þræla eftir svæðum
(15. til 19. öld)
Samtals: 11.328.000*
1. Þrælaskip frá Evrópu fóru
til Afríku með vefnaðarvöru,
romm, byssur, og aðrar vörur til
kaupa á þrælum.
2. Þrælar fluttir og seldir plantekru-
eigendum.
3. Sykur og kaffi flutt til baka til Evrópu.
■
■
* Tala þræla er mjög á reiki eftir heimildum. Sumir
sagnfræðingar halda því fram að á milli 25 og 40 milljónir
manna hafi verið hnepptar í þrældóm frá 16. öld til 19. aldar.
■
Þríhyrningsverslun
MYND/JORDI BOU GRAPHIC NEWS