Fréttablaðið - 06.02.2010, Blaðsíða 18

18 6. febrúar 2010 LAUGARDAGUR
UMRÆÐAN
Kristrún Heimisdóttir skrifar um
Icesave
Ísland stendur nú í þeim sporum að bæði Icesavelög I og II eru
ógild að efni sínu þótt formlega
séu þau gild. Þetta þýðir að samn-
ingarnir sem Svavarsnefndin
gerði eru sennilega sjálfkrafa
niður fallnir. Ekki ber á inn-
heimtuaðgerðum eða aðför að
eignum af hálfu Bretlands eða Hollands
eins og sumir óttuðust enda hafa þessi
ríki ekki raunhæf önnur tæki til inn-
heimtu meintrar skuldar Íslands en pól-
itískar þvingunaraðgerðir sem þeir þess
vegna hafa beitt af mikilli hörku frá því
málið kom upp.
Bretar og Hollendingar geta skilgreint
þessa stöðu með margvíslegum hætti.
Þeir tala um upplausn á Íslandi, óstöðug-
leika í stjórnmálum og að Ísland sé ekki
hæft til samninga en þeir gætu sjálfum
sér um kennt. Sú harka sem Bretland
sýndi Íslandi og bæði ríkin gengust fyrir
innan Alþjóðagjaldeyrissjóðsins braut
niður lýðræðislegt umboð og stofnan-
ir í landi sem háði glímu á sama tíma
við bankakreppu og gjaldmiðilshrun.
Framganga þeirra í garð Íslands í októb-
er og nóvember 2008, þegar afgreiðsla
efnahagsáætlunar var látin bíða í á
fimmtu viku, braut gegn grundvallar-
reglum og tilgangi AGS og var atlaga að
öryggi og velferð íslensks samfélags á
viðkvæmustu stundu.
Staðan er að fullveldishafinn út á við
sem er ríkisstjórnin, verður að leysa
milliríkjadeiluna en getur ekki gert
það án fulltingis fullveldishafans inn
á við, sem er Alþingi og undan þeim
báðum verður sennilega stungið í
þjóðaratkvæða greiðslu 6. mars. Þá flæk-
ir enn málið að báðar mögulegar niður-
stöður eru afleitar, jáið vegna þess að
samþykki í þjóðaratkvæði myndi enn
styrkja lögmæti samninga þannig að
ógerlegt yrði að breyta síðar.
Hvað gerist þá? Góðu fréttirnar eru að
þá stendur eftir ályktun Alþingis frá 5.
desember 2008 og samhljóða samkomu-
lag sem allir deiluaðilar milliríkjadeil-
unnar stóðu að ásamt Evrópusambandinu
og voru jafn bundnir af, sem eru Brussel-
viðmiðin svonefndu. Viðræður stjórn-
ar og stjórnarandstöðu um sameinaða
afstöðu út á við eru þannig ekki í lausu
lofti heldur á skýrum grunni.
Hvað eru Brusselviðmið? Þau eru sam-
komulag um forsendur marghliða samn-
ingaviðræðna Íslands, Bretlands, Hol-
lands og Evrópusambandsins. Um þau
samþykkti Alþingi ályktun um pólitíska
samningaleið 5. desember 2008 og á þeim
byggðist afgreiðsla efnahagsáætlunar
Íslands í stjórn AGS undir lok nóvember
2008. Hér á eftir skýri ég nánar hvað í
þeim fólst, hvernig þeim var fylgt eftir
og hvernig ný samninganefnd lét efni
þeirra niður falla frá febrúar 2009 með
neikvæðum afleiðingum.
Brusselviðmiðin binda bæði íslenska
fullveldishafann út á við og fullveld-
ishafann inn á við þannig t.d. að ef ný
ríkisstjórn kæmi til mála eftir þjóðar-
atkvæðagreiðslu þyrfti þingmeirihluta
til þess að nema þau úr gildi með nýrri
ályktun þingsins. Útilokað virðist að sá
meirihluti sé fyrir hendi. Góðu fréttirnar
eru einnig að samningarnir frá júní eru
þannig gerðir að það er þjóðarhagur að
þeir falli niður. Útgangspunktur þeirr-
ar samningagerðar var rangur frá upp-
hafi eins og ég vík nánar að hér á eftir.
Aðstæður þýða að samningarnir eru nú
þegar lifandi dauðir, afar fáir telja þá
góða og þeir eru beinlínis háskalegir
ofskuldsettu smærra ríki langt fram í 21.
öldina vegna varnarleysis Íslands innan
þeirra og óviðunandi veikrar réttarstöðu.
Nægir að nefna algjörlega haldlaus end-
urskoðunarákvæði því til staðfestingar.
Þetta er staða sem Ísland má ekki með
nokkru móti selja sig í.
Ríkisstjórnin á að opna málið í heild.
Því fyrr því betra.
Ódrepandi Brusselviðmið
Eftir ályktun Alþingis í desember 2008
var það stærsta einstaka hagsmunamál
þjóðarinnar af öllum á þeim tíma, að
fylgja Brussel-viðmiðunum eftir sam-
kvæmt orðalagi sínu, en Ísland vissi t.d.
að breska fjármálaráðuneytið taldi Bret-
land hafa samið af sér með viðmiðunum.
Með þeim voru Bretar enda búnir að
samþykkja marghliða ferli, þar sem taka
skyldi tillit til sérstakra og fordæmis-
lausra aðstæðna á Íslandi og nauðsynjar
þess að endurreisa efnahagslíf lands-
ins. Þeir voru búnir að samþykkja texta
sem fól ekki í sér neitt afsal réttarstöðu
fyrir Ísland, ekki viðurkenningu
á greiðsluskyldu samkvæmt
lögum heldur einungis að EES-
réttur gilti eins á Íslandi og hann
gerir alls staðar á innri mark-
aðnum. Og þeir voru búnir að
samþykkja aðild ESB að málinu.
Til að klóra í bakkann beittu þeir
sér til að breyta AGS-yfirlýsingu
Íslands en tókst ekki að breyta
henni þannig að það skuldbindi
Ísland umfram Brussel-viðmiðin
– í yfirlýsingunni vísar Ísland til
þess samningaferlis sem hafið sé þá, þ.e.
Brusselviðmiðanna.
Í júní 2009, viku eftir að undirritaðir
höfðu verið Icesavesamningar með hraði
undir miðnætti á föstudagskvöldi án þess
að ríkisstjórn, þingflokkar eða Alþingi
fengju að sjá þá eða vita að formleg og
óafturkræf undirritun yrði svo skjótt,
var ég gestur Hallgríms Thorsteinsson-
ar í Vikulokaþætti á Rás 1 sem tileinkað-
ur var Icesave. Með mér í þættinum var
m.a. Huginn Freyr Þorsteinsson, aðstoð-
armaður formanns samninganefndar. Þá
höfðu samningarnir ekki enn verið birtir
þingi og þjóð, að sögn fjármálaráðherra
vegna þess að þeir væru „einkaréttar-
legir samningar sem trúnaður ríkti um
við Breta og Hollendinga“. Nokkru síðar
var ég frummælandi á ríflega hundrað
manna opnum hitafundi Ungra jafnað-
armanna um Icesave ásamt Indriða Þor-
lákssyni, þá ráðuneytisstjóra í fjármála-
ráðuneytinu, en það sama kvöld voru
samningarnir loksins birtir og varð inni-
hald þeirra mörgum þungt áfall, þar á
meðal þeirri sem þetta ritar.
Bæði í útvarpsþættinum og á opna
fundinum var auðheyrt að hvorki
aðstoðarmaðurinn né ráðuneytisstjór-
inn í fjármálaráðuneytinu höfðu tekið
Brusselviðmiðin alvarlega og þekktu
varla innihald þeirra né skildu mikil-
vægi þess samningaferlis – pólitísku
samningaleiðar – sem Alþingi ákvað að
veita framkvæmdavaldinu umboð til með
þingsályktun 5. desember 2008. Þegar
Alþingi allt náði friðsamlegu samstarfi
sumarið 2009 um gerð fyrirvara við
Icesavesamningana urðu Brussel-viðmið-
in ein meginforsenda þessa starfs til að
rétta hlut Íslands og bæta samningana þó
að þeirra hafi hvorki verið getið í erind-
isbréfi í febrúar né samningunum í júní.
Þeirra er getið í Icesavelögum II en sú
tilvísun er því miður til málamynda.
„Ný nálgun“ Svavarsnefndarinnar
Á vefsíðunni island.is er að finna erindis-
bréf nýrrar samninganefndar sem fjár-
málaráðherra gaf út 28. febrúar 2009
sem sýnir hvernig Icesavemálið var þar
og þá tekið úr marghliða pólitísku samn-
ingaferli og umbreytt í tvíhliða lána-
samning eingöngu. Það skýrir margt að
á island.is er yfirskrift skjalsins: „Ný
nálgun – erindisbréf samninganefndar
um gjaldeyrislán.“ Margir töldu að skip-
un reynds og öflugs sendiherra væri til
marks um alþjóðapólitískt eðli samninga-
leiðarinnar, en hið gagnstæða kemur í
ljós þegar gáð er að því hvernig ráðu-
neytið lagði verkefnið upp og ber frem-
ur ábyrgð á en sendiherrann. Í erindis-
bréfinu, sem varð ekki opinbert fyrr
en í júní 2009, er sú óskiljanlega for-
senda lögð til grundvallar að Ísland sé
þá þegar búið að taka lán enda þótt opin-
bert og augljóst hafi verið að Bretar og
Hollendingar ákváðu einhliða að greiða
innistæðu eigendum svo sem skjalfest er í
viðaukasamningum frá júní. Indriði Þor-
láksson hefur svarað því til í fjölmiðlum
að Ísland hafi „í raun tekið lán í október“.
Sú túlkun er svo algjörlega einstæð að ég
hef hvergi fundið hana rökstudda í gögn-
um málsins. Í henni felst bæði ótrúlegt
afsal réttarstöðu og sjálfsákvörðunar-
réttar Íslands og illbærileg viðurkenn-
ing á réttmæti kúgunaraðferða Breta og
Hollendinga. Munum að samningarnir
leggja allan kostnað á Ísland meðan
Bretar og Hollendingar hafa fjárhags-
legan hagnað af þeim. Höfum í huga
að á þessum grunni greiða Íslendingar
vexti til ríkjanna tveggja frá 1. janúar
2009 að telja sem nema ríflega 20 millj-
örðum íslenskra króna og var þó enginn
samningur um lán undirritaður fyrr en í
byrjun júní (og er ekki enn kominn á).
Ef samráð við Alþingi hefði eitthvert
verið hefði hvorki þetta ákvæði samn-
inganna né mörg önnur nokkurn tíma
komist til íslensks samþykkis enda
margir þingmenn vel að sér í málinu
eftir þingumræður og ályktun Alþingis.
Fjárskuld bindingar höfðu verið með öllu
ófrágengnar alveg eins og lánsvilyrði
Norðurlandanna, Póllands og Rússlands
voru ófrágengin og enduðu misjafnlega.
Í erindisbréfi Svavarsnefndarinnar,
sem varð ekki opinbert fyrr en í júní
2009, er hins vegar hvergi minnst á
Brussel-viðmiðin og efni þeirra virt að
vettugi. Útgangspunktur samninga af
nefndarinnar hálfu var þannig óhjá-
kvæmilega Íslandi meira í óhag en efni
stóðu til. Að auki var aðild ESB að samn-
ingaferlinu látin niður falla sem og teng-
ingin við framgang efnahagsáætlunar-
innar innan AGS svo sem ég lýsi nánar
hér á eftir.
Ávinningur Íslands af
pólitískri samningaleið
Markmið Íslands eftir ályktun Alþingis
meðan ég þekkti til innanfrá voru þjóð-
réttarlegir samningar um fjölþætta pól-
itíska lausn deilunnar. Ísland varð að
sækja tryggingu um lífvænleg efnahags-
leg skilyrði til framtíðar í samstarfi við
alþjóðastofnanir og nágranna. Einfald-
ir einkaréttarlegir lánasamningar voru
hins vegar óásættanleg leið með öllu
fyrir Ísland. Óleyst deila væri skárri
staða en einkaréttarlegir lánasamningar
eingöngu.
Vegna alls þessa og óásættanlegra
kjara rifti ríkisstjórn Samfylkingar og
Sjálfstæðisflokks viljayfirlýsingu við
Holland sem gerð var í bráðræði 11.
október 2008, hafnaði því að gera vilja-
yfirlýsingu við Bretland, hafnaði hlut-
drægri laganefnd ESB og lét ekki undan
gífur legum þrýstingi um að borga fyrr
en tryggð væri pólitík viðspyrna sem
landið gæti nýtt sem voru Brusselvið-
miðin. Sú niðurstaða um aðkomu þriðja
aðila ESB, enga viðurkenningu greiðslu-
skyldu heldur einungis forsendunnar
um einsleitni réttarkerfis innri markað-
ar Evrópu, um tillit til fordæmislausra
aðstæðna á Íslandi og nauðsyn endur-
reisnar efnahagslífsins og trygging þess
að efnahagsáætlun Íslands hlyti loks-
ins afgreiðslu í stjórn AGS. Á móti kom
að Ísland lýsti yfir í alþjóðlegri frétta-
tilkynningu að landið ábyrgðist að lág-
markstrygging upp á ríflega 20 þús-
und evrur yrði greidd hverjum hinna
þúsunda innistæðueigenda til bjargar
trúverðugleika kerfisins en hvernig það
yrði gert yrði samið um á grundvelli
Brussel-viðmiðanna.
Út úr bóndabeygju nágranna og
alþjóðastofnana sem hertist um Ísland
sem smærra ríki í október og nóvember
2008 var engin leið að komast nema með
pólitískum leiðum byggðum á lögfræði-
legri málafylgju og hagfræðilegri yfir-
sýn. Fjármálaráðuneyti Bretlands og
Hollands vildu beita pólitískum þvingun-
araðgerðum til að knýja þyngstu greiðsl-
ur út úr Íslendingum, pólitíska samn-
ingaleiðin varð að vera marghliða til að
brjóta þá stöðu upp.
Skyndilega og án samráðs við Alþingi
var hins vegar í júní undirritaður hefð-
bundinn, hreinn einkaréttarlegur lána-
samningur við Bretland og Holland.
Furðu vakti að sú undirritun Íslands var
ekki nýtt til að skuldbinda gagnaðila til
að aflétta þvingunaraðgerðum þannig að
Bretar og Hollendingar yrðu bundnir af
því að tefja ekki meir í stjórn AGS. Þegar
allt varð stopp í byrjun ágúst 2009 kom
það fjármálaráðherra bersýnilega í opna
skjöldu.
Bretar og Hollendingar skrifuðu samn-
ingstextana og yfir honum ráða einungis
ensk lög og enskir dómstólar, þar kemst
enginn þjóðaréttur að og engin sjónar-
mið önnur er fjármuna- og kröfurétt-
ar. Engin lögfræðileg eða hagfræðileg
greining á forsendum samninganna lá
fyrir af hálfu Íslendinga þegar samn-
ingarnir komu undirritaðir til þingsins.
Í viðtali lét formaður samninganefndar
þess beinlínis getið að á lögfræðingum
hefði nefndin ekki þurft að halda.
Hvernig hvarf skuldbinding ESB?
Embættismannafundur var haldinn með
þátttöku fulltrúa ESB í Haag í framhaldi
af samþykkt ályktunar Alþingis í byrjun
desember 2008 og sama dag átti utan-
ríkisráðherra Íslands fjölda funda í
Helsinki með starfsbræðrum um fyrir-
komulag aðkomu ESB, skuldaþol Íslands,
hugsan legar breytingar á Evrusamstarfi,
fjármögnunarmöguleika, skilmála og
kjör vegna innistæðutrygginga. Átti hún
langa fundi með utanríkisráðherrum
Frakklands, Spánar, Þýskalands,
Hollands og Bretlands auk félaga sinna
frá Norðurlöndum og flugvélarfund með
Karel Schwarzenberg utanríkisráðherra
Tékklands á leið frá Osló til Helsinki í
þotu á vegum norsku ríkisstjórnarinnar.
Að öllum þessum fundum loknum var
samdóma álit allra sem að komu að vel-
vilji innan ESB væri meiri en við höfðum
vænst og andrúmsloftið hefði breyst til
batnaðar. Íslendingar vildu fylgja form-
legu marghliða ferli fast eftir en um leið
töldu allir að tíminn myndi vinna með
Íslandi, ógnin af allsherjarhruni banka-
kerfa í Evrópu og víðar, sem hafði haft
gríðarleg áhrif á hörkuna sem Íslandi var
sýnd, var í rénun. Þetta var einnig ábend-
ing sumra af evrópsku ráðherrunum.
Af hverju kom ESB ekki neitt að samn-
ingunum frá júní 2009? Staðreyndin er að
fjármálaráðherra hafði aldrei samband
til Brussel. Því var ekki fylgt eftir sem
þó stóð svart á hvítu í Brussel-viðmiðun-
um og ályktun Alþingis. Ef samráð við
þingflokka hefði eitthvert verið hefði ráð-
herra verið bent á efni umboðs síns frá
Alþingi.
Hvernig var samningaferlið þá?
Á opnum fundi Ungra jafnaðarmanna í
júní var samningaferlinu lýst sem alls
óformlegu, engir formlegir samninga-
fundir hefðu verið haldnir og miklum
tíma varið til að sannfæra Hollendinga og
Breta um samningsvilja Íslendinga. Ljóst
er að andstaða VG við pólitíska samn-
ingaleið og Brusselviðmið voru alþekkt
meðal annarra ríkja þegar flokkurinn
tók málið í sínar hendur í febrúar 2008
en á hinn bóginn mælti stjórnarsáttmál-
inn fyrir um samninga um Icesave. Í
stað þess að skipta opið og heiðarlega um
skoðun og kynna nýjan samningsvilja
sinn fyrir ríkisstjórnum á Norðurlöndum,
framkvæmdastjórn AGS og Evrópusam-
bandinu fór allt fram í leyni hér heima og
erlendum samskiptum var haldið á lægri
stigum embættismanna. Ekki er vitað til
þess að fjármálaráðherra hafi átt fundi
með erlendum ráðherrum um Icesave
fyrr en í september 2009. Þá voru liðnir
sjö mánuðir frá því hann tók við málinu
og Alþingi búið að vinna að fyrirvörum í
þrjá mánuði samfleytt.
Aftur á rétta braut
Ísland má ekki gera sjálfu sér að axla
byrðarnar hljóðalaust. Eva Joly hefur
réttilega bent Íslendingum á að þeir
séu ekki einstök glæpaþjóð heldur hafi
íslenskir bankar og viðskiptajöfrar verið
hluti af alþjóðlegu fjármálakerfi sem
brokkar áfram óbreytt þrátt fyrir ham-
farir haustsins 2008. Formaður samn-
inganefndar sagði hins vegar í blaða-
viðtali um samningsniðurstöðuna í júní
2009 að Ísland væri „lamb Guðs sem
bæri burt heimsins syndir“. Sú trú er,
þegar að er gáð, fullkomlega ábyrgðar-
laus gagnvart bæði alþjóðasamfélaginu
og Íslandi – að það sé Íslands að taka
að sér að grafa syndina hjá sér eins og
hvern annan kjarnorkuúrgang svo að
voldugri ríki a.m.k. jafn bersyndug taki
enga ábyrgð er auðvitað trygging þess að
enginn læri neitt.
Mikið hefur breyst á rúmu einu ári. Ég
hef sjálf á langri leið málsins oft talið
upp vandamálin við óvissuna um Icesave
á opinberum vettvangi, en nú er svo
komið að Icesave er hluti af stærra við-
fangsefni sem er ofskuldsetning lands-
ins. Þorvaldur Gylfason og Ólafur Ísleifs-
son hafa báðir réttilega bent á að staða
efnahagsáætlunar Íslands og AGS hefur
hríðversnað á árinu 2009. Ísland þarf að
víkka sjónarhornið af þeim sökum. Þeir
fjölmörgu málsmetandi aðilar í öðrum
löndum sem á síðustu vikum hafa tekið
undir málstað Íslands skilja allir þetta
samhengi og eru mikilvægir bandamenn.
Það er ekkert í boði nema samstaða
Alþingis út á við um marghliða samn-
ingaviðræður helst með aðkomu þriðja
aðila með heildarmyndina á samninga-
borðinu. Sömu grundvallaratriði Brussel-
viðmiðanna eiga enn við þótt staða efna-
hagsmála sé verri en vænst var. Fjórtán
mánuðum eftir að Alþingi samþykkti
þingsályktun um pólitíska samningaleið
erum við komin aftur á þá réttu braut,
sem betur fer. Fundur forsætisráðherra
með Barroso í Brussel gaf góð fyrirheit.
Norðmenn eru komnir í sama lið og Fær-
eyingar. Það eru góðar fréttir. Ísland
verður að sanna sig fyrir sjálfu sér og
öðrum á réttum forsendum.

Höfundur var aðstoðarkona
utanríkisráðherra 2007 til 2009 og
lögfræðilegur ráðgjafi félagsmála-
ráðherra 2009 til 2010. Er nú sjálfstætt
starfandi lögfræðingur og ber alfarið
sjálf ábyrgð á efni greinarinnar.
Góðar fréttir af Icesave
KRISTRÚN
HEIMISDÓTTIR
Staðan er að fullveldishafinn út á við
sem er ríkisstjórnin, verður að leysa
milliríkjadeiluna en getur ekki gert
það án fulltingis fullveldishafans inn
á við, sem er Alþingi og undan þeim
báðum verður sennilega verður stungið
í þjóðaratkvæðagreiðslu 6. mars.