Fréttablaðið - 06.05.2010, Blaðsíða 30
30 6. maí 2010 FIMMTUDAGUR
Meðvirkur einstaklingur er ágætt efni
í fylgjanda en hann hefur ekki mann-
kosti leiðtogans sem leiða þarf umbæt-
ur í samfélagi sem óumdeilanlega þarf
að endurmeta gildi sín.
Miklar vonir voru bundn-ar við fyrstu meirihluta-
stjórn jafnaðarmanna á lýðveld-
istímanum, þegar hún tók við
völdum fyrir einu ári. Félags-
hyggjumenn töldu víst, að hún
mundi hrinda í framkvæmd
ýmsum mikilvægum umbóta-
málum enda þótt aðstæður væru
erfiðar vegna bankahrunsins.
Hefur ríkisstjórnin staðið undir
þessum væntingum? Eða hefur
„félagshyggjustjórnin“ brugð-
ist? Þessum spurningum verður
reynt að svara í þessari grein.
Fátækt er talsverð á Íslandi
Stærsta verkefni jafnaðar-
manna er að auka réttlæti og
jöfnuð í þjóðfélaginu. Misskipt-
ing er mikil á Íslandi. Fátækt
er talsverð og mun meiri en á
hinum Norðurlöndunum. Bið-
raðir við hjálparstofnanir eftir
matarpökkum vitna um fátækt-
ina. Það er okkur til skammar,
að fólk skuli þurfa að leita til
hjálparstofnana eftir mat. En
það er svo naumt skammtað hjá
sveitarfélögum til þeirra sem
þurfa að fá aðstoð félagsþjón-
ustu, að það dugar ekki til fram-
færslu. Viðmiðið hjá félagsþjón-
ustu Reykjavíkur er 125 þúsund
á mánuði fyrir einstaklinga. Það
lifir enginn af svo lágri upphæð.
Bætur atvinnuleysistrygg-
inga eru einnig mjög lágar þó
þær séu nokkru hærri en við-
mið félagsþjónustunnar. Og lág-
markslaun verkafólks eru mjög
lág, kr. 157 þús. á mánuði fyrir
skatt. Það lifir enginn mann-
sæmandi lífi af þeim launum.
Ríkisstjórnin hefur lítið gert til
þess að laga þetta ástand. Að
vísu voru vaxtabætur hækkað-
ar. Það hjálpar til. En fátækt í
landinu hefur aukist að undan-
förnu.
Skattastefnan jafnar
tekjuskiptinguna
Skatta má nota til þess að jafna
tekjuskiptinguna í þjóðfélaginu.
Ríkisstjórnir íhalds og fram-
sóknar beittu sköttum þannig
að þeir juku ójöfnuð í þjóðfé-
laginu. Skattar voru lækkaðir
á þeim hæst launuðu en hækk-
aðir á láglaunafólki. Núver-
andi ríkisstjórn hefur tekið upp
réttlátari stefnu í skattamálum.
Skattar hafa verið lækkaðir á
þeim lægst launuðu en hækkað-
ir á þeim sem hærri hafa launin.
Með slíkri stefnu er stuðlað að
jafnari tekjuskiptingu en áður
og það er vel. Ég er ánægður
með skattastefnu ríkisstjórn-
arinnar. Þjóðin hefur skilning
á því, að í heild þurfi að hækka
skatta vegna bankahrunsins.
Aðalatriðið er, að þeir séu lagðir
réttlátlega á skattþega.
Kjör aldraðra og öryrkja skert
Ég átti von á því að ríkisstjórn-
in mundi bæta kjör aldraðra og
öryrkja. En stjórnin hefur farið
í öfuga átt. Í stað þess að bæta
kjör lífeyrisþega hefur hún
skert þau, skorið þau niður. Það
var gert 1. júlí sl., sama dag og
kaup verkafólks hækkaði um
6.750 krónur á mánuði. Ég efast
um að íhaldsstjórn hefði skert
kjör aldraðra og öryrkja sama
dag og laun verkafólks hækk-
uðu. Venjan hefur verið sú und-
anfarin ár, að lífeyrir aldraðra
og öryrkja hefur aukist um leið
og kaup launþega hefur hækkað.
Svo varð ekki sl. ár. Kaup laun-
þega hækkaði á ný 1. nóv. 2009
um sömu fjárhæð, 6.750 krónur
á mánuði og enn sátu lífeyris-
þegar eftir. Bætur lífeyrisþega
eru skammarlega lágar. Hag-
stofan hefur birt könnun á með-
altalsútgjöldum fólks til neyslu.
Samkvæmt könnun, sem birt var
í desember 2009, nema meðal-
talsútgjöld einstaklinga 297 þús.
á mánuði án skatta, framreiknað
samkvæmt neysluvísitölu til des.
Landssamband eldri borgara
telur, að miða eigi lífeyri aldr-
aðra við þessa könnun Hagstof-
unnar. Samkvæmt því ætti líf-
eyrir aldraðra einhleypinga að
nema yfir 300 þúsund á mánuði
en lífeyrir þeirra frá TR er í dag
aðeins helmingur af þeirri fjár-
hæð. Eldri borgarar geta ekki
lifað mannsæmandi lífi af þeim
smánarlega lágu bótum, sem
þeir fá frá Tryggingastofnun.
Standa verður við kosningaloforð-
ið um fyrningu veiðiheimilda
Eitt stærsta kosningamál stjórn-
arflokkanna var að fara ætti
fyrningarleið í sjávarútvegs-
málum. Fyrna ætti kvótann á 20
árum og úthluta honum á ný til
útgerðarmanna og nýrra aðila,
sem vildu hefja útgerð. Ekki
var tilgreint hvernig úthluta
ætti kvótanum á ný en rætt
hefur verið um að bjóða mætti
upp veiðiheimildirnar eða þá
að úthluta þeim eftir ákveðnum
reglum.
Fullnægja yrði athugasemdum
Mannréttindanefndar Samein-
uðu þjóðanna við nýja úthlutun,
þannig að látið yrði af mannrétt-
indabrotum. Ekki er ljóst hvort
Jón Bjarnason sjávarútvegsráð-
herra ætlar að efna kosninga-
loforð stjórnarflokkanna og
ákvæði stjórnarsáttmálans um
fyrningarleiðina. Hann dreg-
ur lappirnar í málinu. Kjósend-
ur munu ekki líða það að stefna
stjórnarflokkanna í þessu máli
verði svikin. Krafa þeirra er sú,
að staðið verði við kosningalof-
orðin. Ella getur stjórnin farið
frá. Fyrning veiðiheimilda á 20
árum er síst of ströng. Það er í
raun málamiðlun.
Niðurstaðan af framangreindu
yfirliti er þetta: Ríkisstjórn-
in hefur enn ekki unnið sér inn
sæmdarheitið félagshyggju-
stjórn. Hún hefur enn ekki gert
nægar ráðstafanir til tekjujöfn-
unar. Og stærsta ranglætismál-
ið og það mál sem valdið hefur
mestri tekjumismunun í þjóðfé-
laginu er enn óleyst, kvótamál-
ið. Þjóðin verður að taka veiði-
heimildirnar í eigin hendur og
úthluta á ný gegn sanngjörnu
gjaldi.
Hefur norræna félagshyggju-
stjórnin brugðist?
Helber lygi sagði þingmað-ur um þrálátan orðróm um
mútur í formi milljóna styrkja til
stjórnmálamanna frá auðmönnum
sem nú liggja undir ámæli fyrir
að hafa stefnt stórum hluta þjóð-
arinnar í hreina fátækt. Spurn-
ingin um mútugreiðslur er ekki
spurning um lygi eða sannleika
heldur spurning um siðgæðis-
mörk. Hver viljum við að sé drif-
kraftur stjórnmála og samfélags-
mótunar í framtíðarsamfélaginu?
Trúin á að von um gróða sé ekki
eingöngu drifkraftur atvinnulífs
og viðskipta heldur að það sé einn-
ig siðferðilega verjandi að draga
gróðahyggjuna inn í öll mannleg
samskipti er afsprengi atferlis-
hyggju og forskrift að óréttlátu
samfélagi. Einstaklingar gleyma
gildum eins og samúð, virðingu
fyrir mannkostum og leitinni að
réttlátu samfélagi.
Dr. Hulda Þórisdóttir talar um
mannlegt samfélag sem afsprengi
aðstæðna og fjötraða skynsemi í
Kastljósi RUV. Ég verð að játa
að ég er ekki sátt við þá túlk-
un Huldu að hegðun hafi verið
afsprengi aðstæðna í aðdrag-
anda hrunsins þótt ég taki undir
tilvitnun hennar um markmiðs-
drifna hugsun og áhrif fjötraðrar
skynsemi. Að lýsa manninum sem
afsprengi aðstæðna er að draga
hann niður á plan maursins sem
drifinn er af eðlishvöt og stjórn-
ast af aðstæðum. Ég hef í mínum
rannsóknum stuðst við kenning-
ar félagsmótunar og hugrænnar
félagsfræði um að maðurinn sé
skapandi félagslegra aðstæðna.
Fjötruð skynsemi er hug-
tak sem sótt er til sálfræðings-
ins Herbert Simon. Hann tefldi
hinum fjötraða stjórnanda sem
hefur takmarkaðar upplýsing-
ar og takmarkað raunsæi gegn
hinum hagsýna manni hagfræð-
innar sem hámarkar ávinning
sinn. Ambrose Bierce lýsir skyn-
semi mannsins sem „listinni að
hugsa og færa rök í ströngu sam-
ræmi við takmarkanir og getu-
leysi mannlegs misskilnings“.
Að tala um atferli sem afsprengi
aðstæðna gefur skerta og villandi
mynd. Leita verður til Alberts
Bandura sem horfir á manninn
sem þátttakanda og geranda í
félagslegu samhengi til þess að
skapa heilstæðari mynd af félags-
mótun. Maðurinn er ekki einungis
félagsmótaður heldur er hann líka
félagsmótandi. Vissulega má orða
það svo að samfélag sé afsprengi
félagsmótunar en það þýðir ekki
að maðurinn áhrifalaus. Sú mynd
sem Dr. Hulda Þórisdóttir dreg-
ur upp er takmarkandi þótt hún
sé ekki óréttmæt miðað við for-
sendur.
Ég tel að gagnlegt sé að horfa á
samfélagið út frá mörgum sjónar-
miðum til þess að reyna að fá botn
í það hvernig sé unnt að skapa
betra samfélag. Þegar formgerð
samfélaga er skoðuð má gera
það frá sjónarmiði um forystu og
fylgjendur. Forystan mótar stefnu
og fylgjendur fylgja stefnu. For-
ysta er ekki staðbundið fyrirbæri
heldur dreifð á meðal þeirra sem
vegna stöðu, ímyndar og löghelg-
unar hafa aðstöðu til þess að afla
skoðunum fylgi, hafa áhrif á gild-
ismat og venjur. Almennt hefur
forystan meiri upplýsingar, meiri
áhrif og meiri völd heldur en þeir
sem fylgja í kjölfarið.
Gerendur og þátttakendur
í hruninu eru fjötraðir í eigin
afneitun og trú á þá hugmynda-
fræði sem þeir hafa boðað. Einn
„leiðtoganna“ tók sér frí frá þing-
störfum og taldi sér til máls-
bóta að hún hefði verið meðvirk
í aðdraganda hrunsins. Ætla má
af atferli hennar að hún telji sig
umkomna að takast á við leið-
togahlutverk eftir frí. Leiðtogi
er sá sem er skrefi á undan, sá
sem hefur áhrif og hvetur aðra
til dáða. Meðvirkur einstaklingur
er ágætt efni í fylgjanda en hann
hefur ekki mannkosti leiðtogans
sem leiða þarf umbætur í samfé-
lagi sem óumdeilanlega þarf að
endurmeta gildi sín.
Ég tek undir orð Huldu Þóris-
dóttir að meta þurfi samfélag-
ið kerfislægt en í þeirri skoðun
þarf að hafa í huga að kerfi eru
samsett úr minni kerfum og ein-
ingum og eru jafnvel hluti af
stærri kerfum. Til þess að kerfi
geti verið vel starfhæft þarf að
skoða það frá mismunandi sjón-
armiðum. Fyrst þarf að spyrja
hvort kerfið skili ávinningi eða
skaða í því formi sem það er og
meta þá eiginleika með heildar-
hagsmuni í huga. En það þarf líka
að spyrja hvort hlutar þess séu í
lagi og fjarlægja hluti sem valda
tregðu eða misvægi.
Það er helber lygi
Stjórnmál
Björgvin
Guðmundsson
viðskiptafræðingur
Stjórnmál og siðgæði
Jakobína
Ólafsdóttir
stjórnsýslufræðingur
N1 verslanir: Reykjavík, Kópavogi, Hafnarfirði, Akureyri, Akranesi, Ólafsvík,
Egilsstöðum, Vestmannaeyjum, Keflavík, Selfossi, Reyðarfirði og Höfn.
WWW.N1.IS / Sími 440 1000
GLEÐILEGT
GOLFSUMAR!
Meira í leiðinni VERSLANIR: BÍLDSHÖFÐA 9, EGILSSTÖÐUM, KUREYRI, AKRANESI, REYKJANESBÆ OG HAFNARFIRÐI WWW.N1.IS / SÍMI 440 1000
GOLFSETT MEÐ ÖLLU FYRIR
BYRJENDUR OG LENGRA KOMNA
Dömu- og herrasett með burðarpoka og
12 kylfum. Driver, 3 tré, 3,4,5,6,7,8,9 járn,
wedge, sandkylfa og putter.
Verð aðeins:
38.998 KR.