Fréttablaðið - 08.05.2010, Blaðsíða 36

36 8. maí 2010 LAUGARDAGUR
N
ú þegar íslensk þjóð stendur
á krossgötum í mörgu tilliti
er þess minnst að sjötíu ár
eru síðan breskur her gekk
á land í Reykjavík 10. maí
1940. Með hernáminu er oft
markaður upphafspunktur þess nútímasam-
félags sem við þekkjum.
Skárri kosturinn
„Við hefðum vitaskuld kosið ekkert her-
nám – en fyrst til þess þurfti að koma erum
við fegnir, að þið voruð fyrstir til“, á Ólaf-
ur Thors að hafa sagt við Howard Smith,
nýskipaðan sendiherra Breta á Íslandi,
eftir fund ríkisstjórnarinnar með sendi-
nefnd Breta í stjórnarráðinu. Vísaði hann
þar til óttans um að Þjóðverjar yrðu á undan
að hertaka landið. Koma Bretanna var til-
komin af sömu ástæðu. Landið, og ekki síst
staðsetning þess í miðju Norður-Atlants-
hafi, var hernaðarlega mikilvægt og ekki
eftir neinu að bíða þar sem Þjóðverjar fóru
sem eldur um Evrópu þessar vikur og mán-
uði árið 1940.
Þjóðstjórnin hafði gert ráðstafanir til að
biðja um hervernd Bandaríkjanna ef þörf
krefði – stjórnin kaus fremur hervernd
þeirra heldur en hernám Breta eða samn-
inga við þá, segir Þór Whitehead sagnfræði-
prófessor eins og hann útskýrir í bókum
sínum um hernámið.
Íslendingar tóku hermönnunum almennt
vel. Flestir sýndu stillingu og vitnuðu
bresku hermennirnir um það síðar meir.
Þeir sem stóðu við höfnina þegar herliðið
var að ferja búnað og vistir sýndu þó andúð
sína hver á sinn hátt. Sagan segir að skáldið
Vilhjálmur frá Skáholti hafi steytt hnefann
mót hermönnunum á bryggjunni í Reykja-
vík og þrumað í átt til þeirra: „Ég fyrirbýð
ykkur að stíga hér á land.“ Hvorki Vilhjálm-
ur né nokkur annar var þess umkominn að
stöðva innrásina, en haft hefur verið á orði
að það hafi verið Bretum til happs að engin
var mótspyrnan. Svo illa voru þeir búnir.
Hernámsdagurinn
Eins og fyrr segir kom hér bresk flotadeild
að morgni 10. maí; tvö beitiskip og fimm
tundurspillar. Herdeildin taldi 746 menn.
Áður en breski herinn kvaddi hafði um 25
þúsund manna lið verið flutt hingað. Má
til samanburðar hafa í huga að íslenska
þjóðin var þá um 120 þúsund manns og af
þeim þriðjungur búsettur í Reykjavík og
nágrenni.
Auðvitað er atburðarás þessa örlagaríka
dags flestum kunn. Dagblöðin röktu hana í
smáatriðum og segir Morgunblaðið, undir
stríðsfyrirsögn í orðsins fyllstu merkingu,
Ísland hertekið. Sá er hélt á penna reyndist
sannspár þegar hann skrifaði að nýtt tíma-
bil væri hafið í „æfi þjóðarinnar“ sem erfitt
væri að spá fyrir um hvernig myndi þróast
eða til hvers það myndi leiða.
Eitt það fyrsta sem Bretar gerðu var að
handtaka þýska ræðismanninn og aðra Þjóð-
verja sem Bretar höfðu ástæðu til að halda
að væru þeim hættulegir. Bretar lokuðu
um tíma helstu vegum til borgarinnar og
tóku á sitt vald Loftskeytastöðina, pósthús-
ið, Landssímann og Ríkisútvarpið. Íslenska
ríkisstjórnin mótmælti hernáminu sem broti
á hlutleysi landsins. Um kvöldið flutti Her-
mann Jónasson forsætisráðherra útvarpsá-
varp þar sem hann skýrði þjóðinni frá við-
burðum dagsins. Hann lagði mikla áherslu
á að breskur her yrði ekki á Íslandi „degi
lengur en nauðsyn krefji vegna styrjaldar-
innar“ og að Bretar myndu ekki skipta sér
af stjórn landsins. „Þessar ákveðnu yfirlýs-
ingar frá hinni vinveittu bresku þjóð eru
óneitanlega nokkur sólskinsblettur í þeim
dökka skugga sem nú hefir borið yfir,“ segir
blaðamaður Morgunblaðsins.
Sumarið 1941 sömdu Íslendingar um her-
vernd Bandaríkjanna, og þar með lauk form-
lega hernámi landsins.
Kapp og forsjá
Öll áætlun Breta um hernám einkenndist
fremur af kappi en forsjá. Ákvörðunin var
tekin hinn 6. maí en aðeins fjórum dögum
síðar voru Bretar komnir á skipum sínum
inn á Kollafjörð. „Árangurinn var leið-
angur í anda Peters Sellers, og þrátt fyrir
að hernámið lukkaðist bar það öll merki
flausturslegs undirbúnings; það var tvísýnt
glæfraspil sem byggðist fyrst og fremst á
illa þjálfuðu liði og ófullnægjandi búnaði“,
skrifaði bandaríski sagnfræðingurinn Don-
ald Bittner um komu Breta hingað.
En bjargaði hernám Breta okkur frá árás
Þjóðverja? Þór Whitehead segir að Hitler
hafi slegið hugmyndinni fram í lok apríl
en engar áætlanir hafi verið gerðar. Þegar
Bretar hernámu landið tryllist Hitler og
fyrirskipaði flotanum að gera áætlun um
hernám, sem hlaut dulnefnið Ikarus. Hins
vegar virðist flugherinn hafa lagst gegn inn-
rás, eins og reyndar flotastjórnin. Þór telur
líklegast að það hafi komið Hitler ofan af því
að ráðast á landið, sem hann virðist þó hafa
séð eftir þegar leið á stríðið.
Sólskinsblettur í dökkum skugga
Hinn 10. maí 1940 steig breskur her á land í Reykjavík; ófriðarbálið í Evrópu hafði teygt anga sína til Íslands. Svavar Hávarðsson
rifjaði upp þennan örlagaríka dag fyrir sjötíu árum. Minningar fólks eru blendnar en léttir er rauði þráðurinn þótt ótrúlegt geti
sýnst svo löngu síðar. Bæði þá og nú virðist það hafa skipt mestu máli að það voru Bretar, en ekki Þjóðverjar, sem knúðu dyra.
„Hernámsdagurinn er skýrari í minningunni
en flest annað. Snemma að morgni þess tíunda
vaknaði ég við mikið tramp á götunni fyrir utan
gluggann minn uppi á lofti að Suðurgötu 2. Í
fyrstu gaf ég þessu ekki mikinn gaum en þegar
skóhljóðið færðist stöðugt í aukana glaðvakn-
aði ég og gægðist út um ofurlitla gluggaboru
sem vissi út á Túngötu, sama gluggann sem
Jónas Hallgrímsson hefur vafalaust oft litið út
um hundrað árum áður til að gá til veðurs. [...]
Mennirnir voru í græn-brúnum fötum með
báta á höfði og þvílíkur farangur, bakpokar og
hliðartöskur, dollur og kirnur og þeir hlytu líka að
vera með tjöld því þeir voru með einhverskonar
stengur sem stóðu upp af annarri öxlinni. Mikið
var gangan taktföst hjá þeim. Mér fannst gatan
beinlínis dúa undir fótatakinu.”
„Það var djúpur alvörusvipur, jafnvel sorg-
arsvipur og frænka mín sagði með miklum
þunga: „Ísland hefur verið hernumið, sem betur
fer þó af Bretum.” Ég hentist út að glugganum
en var bannað að standa við gluggann svo ég
mátti taka þrjú skref til baka. Jú, vissulega var
mikið um að vera. Það rann upp fyrir mér ljós
en ég verð að viðurkenna að mér fannst það
ekki sorglegt og ekki heldur tilefni til þessarar
miklu alvöru. Miklur frekar fannst mér ég vera
áhorfandi að spennandi sögu. Vélbyssa stóð á
stéttinni fyrir utan dyrnar á gistiheimili Hjálpræð-
ishersins og skytta kraup eða lá þar hjá en allt í
kring voru raðir af hermönnum.“
„Forstöðukonan okkar, hún fröken Ragnheiður
hélt tölu yfir okkur skólastúlkunum og sagði að
nú hafi skapast alvarlegt ástand og lagði okkur
lífsreglur. Við urðum að muna að við værum
Íslendingar fyrst og fremst og nemendur Kvenna-
skólans í Reykjavík. Við ættum að láta líf okkar
ganga sinn vanagang og alls ekki skipta okkur af
hermönnunum hans hátignar Bretakonungs. [...]
Þegar við yfirgáfum skólann þennan dag áttum
við vitanlega að fara rakleitt heim. En veðrið var
svo gott og okkur var öruggleg óhætt. Við höfð-
um ekki séð nema brosandi andlit hermanna
til okkar og við fórum í þó nokkrum hóp niður
að höfn. Þar gaf á að líta: allt var á fullri ferð og
verið að skipa upp á hafnarbakkann úr risastóru
herskipi þvílíkum kynstrum af alls konar dóti.
Þar ægði öllu saman, hergögnum, byggingarefni,
kössum, teppum og matvöru og á stöku stað var
jafnvel jólalykt. Það mun hafa verið af ávöxtum
sem aðeins fengust þá hér á jólunum.“
„Talsverður hópur af fólki var þarna að horfa
á. Alls staðar voru hermenn, sumir stóðu á verði
með byssur sér við hlið, aðrir voru að vinna eða
stóðu í smá hópum. Margir flautuðu á okkur.
Það hafði aldrei þekkst áður, þvílíkt! Sumir köll-
uðu eftir okkur: “Sweetie pie,” eða þess háttar.
Sumir buðu súkkulaði eða sígarettur.“
„Eins og sönnum Íslendingi sæmir hlýt ég að
óska þess að hernámið hefði aldrei þurft að
eiga sér stað og oft hef ég velt því fyrir mér án
niðurstöðu hvernig umhorfs væri í landinu og í
þjóðlífinu ef til þess hefði ekki komið. En ég játa
það hreinskilningslega að mér finnst ég ríkari en
ella vegna þessara minninga.“
HERNÁMIÐ LYKTAÐI EINS OG JÓLIN
10. MAÍ 1940 Breskir hermenn hlaða vistum á bíl við Hafnarhúsið þar sem bækistöð hersins var fyrst eftir hernám. Tundurspillir lagði við bryggu þar fyrir framan
klukkan fimm um morguninn. Þá og þar gekk herliðið fyrst á land. Margir höfðu þó fengið nasasjón af því sem koma skyldi þegar flugvélar flugu yfir Reykjavík um
nóttina. Hermenn gistu næstu daga í íþróttahúsum KR og ÍR og nýttu Þjóðleikhúsið, sem þá var í byggingu, sem birgðastöð. Hótel Ísland var búið upp sem spítali.
MYND/LJÓSMYNDASAFN REYKJAVÍKUR
„Mér er illa við að dagsetja nútímann,“ segir Gísli Gunnarsson, prófessor
í sagnfræði, spurður um hvort sú fullyrðing eigi rétt á sér að þennan dag
megi marka upphaf nútíma hérlendis. Hins vegar hafi breytingarnar verið
byltingarkenndar, sérstaklega vegna þess að atvinnuleysið, sem allt ætlaði að
drepa, var upprætt.
Fyrsta minning Gísla er reyndar hernámsdagurinn. Hann lá uppi í rúmi
hjá ömmu sinni, þá barn að aldri, þegar „faðir minn kom í dyrnar og sagði
mikil tíðindi. Bretar hafa hernumið Ísland. Þetta er mín fyrsta minning enda
var þetta slíkur viðburður og fékk svo mikið á fólk. Mamma sagði seinna að
kosturinn við komu Bretanna var að Þjóðverjarnir komu ekki á undan.“
Gísli segir þetta sennilega eiga við um Íslendinga upp til hópa, sem lifðu
þennan tíma. Hann segir að áhrifunum við komu herliðsins til landsins verði
best lýst í tveimur orðum: Bætt lífskjör. Gott sé að hafa hugfast litla sögu af honum sjálfum
þegar hann var látinn hanga á girðingu fyrir utan braggahverfið við Skólavörðuholt í þeirri von að
appelsínu eða epli yrði hent í hann af bandarískum hermönnum.
„Það er nauðsynlegt að muna að breskir hermenn voru illa búnir og ég held að þeir hafi ekki
verið neitt síður svangir en Íslendingarnir í kringum þá. Ég veit til þess að fólk var að gauka að
þeim mat, sem þeir þáðu fegins hendi.“
ER ILLA VIÐ AÐ DAGSETJA NÚTÍMANN
GÍSLI
GUNNARSSON
SIGURBJÖRG HREIÐARSDÓTTIR Sigurbjörg var
fimmtán ára þegar Bretar hernámu landið og
stundaði nám í Kvennaskólanum í Reykjavík. Hún
skrifaði minningar sínar frá hernámsdeginum árið
1976 í skipulagðri söfnun upplýsinga á vegum
þjóðháttadeildar Þjóðminjasafnsins (nú þjóðhátta-
safn). Hún býr nú á Flúðum og gaf Fréttablaðinu
góðfúslegt leyfi til að vitna til skrifa sinna.
MYND/HELGA EINARSDÓTTIR
Seyðisfjörður
Norðfjörður
Reyðarfjörður
Höfn
Raufarhöfn
Húsavík
Siglufjörður
Hjalteyri
Akureyri
Melgerði
Aðalvík
Ísafjörður
Patreksfjörður
Stykkishólmur
Borgarnes
HvalfjörðurAkranes
Reykjavík
Vík
Hella
Vestmannaeyjar
Keflavík
Lögurinn
Flugstöð
Flugvöllur
Sjóflugvélahöfn
Bækistöð
Flotastöð
Varahöfn
H
el
st
u
bæ
ki
st
öð
va
r
he
rn
ám
sl
ið
si
ns
HEIMILD: ÍSLENSKUR SÖGUATLAS