19. júní - 19.06.1968, Blaðsíða 7

Nanna Ólafsdóttir mag. art.:
íslenzkir skólar
á fyrri hluta 19
Hin stórmerka upplýsingar- eða fræðslustefna
18. aldar átti trausta fylgismenn á íslandi, svo sem
Skúla Magnússon, Eggert Ólafsson, Jón Eiríksson
konferenzráð, Hannes Finnsson biskup, Stefán Þór-
arinsson amtmann, Magnús Stephensen o. fl. Þess-
ir menn voru nákunnugir menningarstraumum
álfunnar þegar þeir gerðust forgöngumenn þjóðar-
innar um framfarir í andlegum og hagnýtum efn-
um og bættum verzlunarháttum á síðara hluta 18.
aldar. Samkvæmt upplýsingarstefnu var reynsla
mannsins undirstaðan og skynsemin eina leiðar-
ljós hugsunarinnar. Framfarir í náttúruvísindum
stuðluðu að þessu. Maðurinn var að losa sig úr
viðjum kirkjulegra skýringa um sjálfan hann og
veröldina. Mikið var rætt og ritað um umbætur í
félagsmálum og stjórnarefnum, margir höfðu trú
á upplýstu einveldi, þó að sú trú yrði skammlíf.
Bændur voru leystir úr átthagafjötrum — í Dan-
mörku 1788. Jarðir voru teknar undan kirkju og
klaustrum og fengnar í hendur bændum — eins
og gerðist hér þegar landið var gert að einu bisk-
upsdæmi og jarðir biskupsstólanna seldar í aldar-
lok. Þá var og refsilöggjöfin endurskoðuð og færð
til mildari hátta eins og kunnast er af starfi Magn-
úsar Stephensens.
frumsamið efni eftir konur, og á kápusíðu mynd-
ir af íslenzkum listakonum eða verkum þeirra. Er
það þegar orðin falleg myndabók. 1 þetta sinn er
mynd af ungum rithöfundi, og má segja, að það
sé ekki vonum fyrr, jafnmikið og við Islendingar
eigum að þakka .,orðsins list“.
Óska ég blaðinu svo gæfu og gengis í fram-
tíðinni.
. aldar
Breytingin í hugsunarhætti og viðhorfum til
vandamála er gagnger. Ég vil nefna tvö dæmi hér-
lend. Fyrst af hinu andlega sviði. Iiannes biskup
Finnsson segir i formála fyrir Kvöldvökunum 1794,
að hann sé ekki „svo ónærgætinn að heimta af
nokkrum að lesa sífeldlega guðfræðisbækur sér til
gagns, þvert á móti veit ég engan beinari veg að
gera unglingum guðlegan lærdóm væmissaman og
leiðan en að neyða þá til að hafa hann um hönd
sí og æ“ Ó. Hannes biskup hefur tileinkað sér upp-
eldiskenningar hins franska J. J. Rousseaus. Menn
átta sig á breytingunni þegar rifjuð er upp húsaga-
tilskipun frá miðri 18. öldinni sem kvað svo á að
börn og hjú áttu sífeldlega að lypta huganum í
hæðir við öll tilefni, daglangt. Þau áttu að varast
heimskulegar frásagnir, hinar svokölluðu sögur,
léttúðarfullar vísur og rimur, slíkt var ekki sæm-
andi kristinni manneskju að hafa um hönd og var
heilögum anda hryggðarefni. Hitt dæmið, af hinu
veraldlega sviði, er öll barátta Skúla Magnússonar
fyrir innréttingunum og gegn Islandskaupmönn-
um — og síðar á tímabilinu framhaldið, hin liat-
ramma sókn Stefáns amtmanns J>órarinssonar,
Magnúsar Stephensens og nær allra sýslumanna
landsins gegn liinum erlendu kaupmönnum og
verzlunarokinu, sem náði hámarki með Almennu
bænarskránni 1795. Allt er þetta í nánum tengsl-
um við nýja lífsskoðun sem ruddi sér braut í
álfunni.
Inntak hinnar nýju lífsskoðunar var trú á mann-
inn og möguleika og rétt hans til þroska. Þekking
var hið æðsta lmoss og fræðslustarfsemi í þágu al-
1) Kvöld-vökurnar 1794, bls. XXI—XXII.
19. JÚNI
5