19. júní - 19.06.1968, Blaðsíða 42

efnið sem íslenzkir stúdentar í Höfn beittu sér fyrir.
Með réttu litu þeir svo á að öll framtíðarheill lands-
ins væri komin undir menntun þjóðarinnar sem
væri i samræmi við kröfur samtímans. Nýju málin
og náttúruvísindi voru þær greinar sem tilfinnan-
legast vantaði.
Allar tillögur til úrbóta strönduðu á tregðu yfir-
valda að veita fé til skólahaldsins. Það var ekki
fyi’r en dönsk skólayfin öld tóku sín eigin skóla-
mál lil endurskoðunar 1838, að mál Bessastaða-
skóla komust fyrir alvöru á dagskrá. Þá var hann
látinn fylgja dönsku skólunum. Skólahúsið í Reykja-
vík var byggt, hið aldna hús Menntaskólans, og
skólinn tók þar til síarfa 1846. Enn vantaði þó
skyldukennslu i nýju málunum og náttúruvisind-
um. Nokkrum sinnum hafði komið fram hugmynd-
in um sérstaka deild fyrir prestaefni en úr fram-
kvæmdum varð aldrei. Sérstakur prestaskóli komst
svo á 1847.
Þó menn hefðu lokið prófi í guðfræðinni fengu
þeir oft ekki brauð fyrr en eftir dúk og disk. Þar
til þeir voru vígðir sendi biskup þeim spurningar
við og við til þess að fylgjast með hvort þeir héldu
við þekkingu sinni. Þessir menn voru að jafnaði
50 til 65 á fyrri hluta 19. aldar, margir fengu aldrei
brauð. Ef þeir urðu vonlausir að bíða og skyrrð-
ust við að svara biskupi hótaði hann að láta þá
endurgreiða ölmusur og skatta sem þeim hafði
verið ivilnað um.
Nú verður reynt að gefa nokkra hugmynd um
tiltölulegan fjölda íslenzkra manna sem sóttust eft-
ir æðri menntun á fyrri hluta 19. aldar. Eins og
áður getur var tala skólapilta mjög háð tölu styrkja
sem veittir voru, en eftir því sem leið á þetta tíma-
bil jukust þrengslin í skólanum og kom að því að
yfirvöld takmörkuðu tölu námsmanna við 40 árið
1827. Tómas Sæmundsson segir í Fjölni 1935 að
Bessastaðaskóli sé svo ónógur að varla fái þar inn-
töku nema helmingur þeirra sem beiðist þess. Urðu
menn stundum að sækja um skólavist ár eftir ár.
Mér hefur reiknazt svo til að á tiu ára tímabili
1839—1848 hafi útskrifazt árlega að jafnaði 10 stú-
dentar á íslandi eða 1 stúdent á hverja 5700 ibúa.
En í Danmörku hafi útskrifazt á þessu árabili einn
stúdent á hverja 9300 ibúa. Tala þeirra sem sátu
í Bessastaðaskóla var sem áður segir um 45 á ári.
Að auki voru svo þeir sem lærðu í heimaskólum.
Ef gert er ráð fyrir alls 60 nemendum, sem er var-
lega áætlað, verður hlutfallstalan einn nemandi á
hverja 950 íbúa, en í Danmörku á sama tima einn
námspiltur á hverja 1000 íbúa. Ef við tökum þá
tölu sem Tómas Sæmundsson áætlar og gerum ráð
fyrir e.ð 90 vilji komast í lærðan skóla væri áætluð
hlutfallstala íbúanna 633 á hvern nemanda í lærða
skólanum á Islandi.
Þetta er vafalaust eftirtektarverð niðurstaða með
hliðsjón af tímanum, en ætti ekki að koma á óvart
ef höfð eru í huga lestrarkunnátta þjóðarinnar og
áhugi á bókaramennt.
IJr hvaða stéttum voru nemendur lærða skólans
á íslandi? Helmingur og oft ríflega það voru synir
embættismanna. Einn til tveir eru synir kaup-
manria Hinir voru bændasynir, þ. e. tæplega helm-
ingur yfirleitt og nálgast stundum þriðjung. Ef
við berum þessar tölur saman við Danmörku og
tökum t. d. tímabilið 1839—1848, þá útskrifast að
jafnaði 140 stúdentar á ári eða alls 1400 þessi 10
ár. En af þeim eru 9 — níu — alls sagðir úr bænda-
stétt, þ. e. a. s. að nær allir stúdentarnir eru synir
alls konar embættismanna, kaupmanna, iðnrekenda
cg handiðnaðarmanna. Því er við að bæta að á ís-
landi lifa nær allir af landbúnaði á þessum tíma
og nær 90% dönsku þjóðarinnar. En forsaga
bændastéttanna á Islandi og í Danmörku var ger-
óh'k. íslenzkir bændur höfðu aldrei búið við átt-
hagafjötur né verið þrælar stórlandeigenda. Bænd-
ur Danmerkur voru leystir úr átthagafjötrum 1788
en voru raunverulegir þrælar fram undir miðja
19. öld. Fyrirlitlegasta starfinu i þjóðfélaginu, her-
þjónustu, voru þeir einir skyldir að gegna. Sam-
tímaheimildir um bændastéttir landanna eru og
til glöggvunar. Baldvin Einarsson lætur í ljósi
Iraust sitt á dómgreind og íhygli íslenzkra bænda,
segir marga þeirra allt frá fornu fari bera gott
skyn á lög og rétt, kunna góð skil á ástandi og
stjórn landsins. Þegar Alþing yrði endurreist vildi
hann hafa bændur í meirihluta sem fulltrúa.
Sama sinnis var Bjarni Thorarensen skáld. Hvergi
hef ég séð þessu andmælt í bréfum. Hins vegar
álitu danskir menntamenn bændur síns lands alls
óhæfa til að taka þátt i stjórnarstörfum og aðeins
einn og einn hæfan til þingsetu. Þetta var um miðja
19. öld er hinir dönsku menntamenn höfðu mik-
inn hug á að rétta við hag bændastéttarinnar.11)
Að síðustu nokkur dæmi um bókakaup almenn-
ings. Iiannes biskup Finnsson telur veigamesta
sönnun um fróðleiksfýsn íslendinga hafa komið í
n) Fra Stænder til Folk, hls. 12.
40
19. JtJNl