19. júní - 19.06.1974, Page 5

STJORNARSKRÁIN 1874-1974
Um stjórnarskrár
Sagan sýnir, að stjómarskrár hafa verið settar til
þess að fyrst og fremst að tryggja frelsi fólksins.
Stjórnarskrár hafa oft orðið til eftir langa og harða
baráttu þjóða fyrir fullveldi og sjálfstæði, ýmist
gegn erlendum valdhöfum eða innlendum einvalds-
hermm. f stjórnarskrá em því fest meginatriði
stjórnskipunar, stjórnfrelsi og þau mannréttindi, sem
fólkið vill tryggja sér. Hefur þar borið hæst mál-
frelsi, ritfrelsi, félagafrelsi, trúfrelsi, fundafrelsi og
trygging gegn því, að menn séu sviptir frelsi án
dóms og laga. Sjálfstæði dómstólanna hefur jafnan
verið mikilvægt atriði í stjórnarskrám.
Stjórnarskrár eru þess vegna að efni til æðri öðr-
um lögum. En það sem gefur stjómarskránum og
ákvæðum þeirra aukið gildi er það, að yfirleitt em
þær betur vemdaðar gegn tiðum breytingum en
venjuleg lög. Stjórnarskrám er víðast hvar ekki
hægt að breyta, til dæmis hér á landi, á sama hátt og
almennum lögum. Venjulegum lögum má breyta á
einu þingi, með því að fá breytinguna samþykkta í
báðum deildum. En til þess að breyta stjórnarskránni
þarf Alþingi fyrst að samþykkja breytinguna, en
síðan þarf að rjúfa þingið, fella niður umboð allra
þingmanna, efna til nýrra kosninga, og því aðeins
nær stjórnarskrárbreytingin gildi, að hún verði sam-
þykkt af hinu nýkjörna þingi. Þessi aðferð, sem er
höfð hér á landi og í ýmsum öðmm löndum, er
milcil trygging fyrir þvi, að gmndvallaratriðum
stjórnarskrárinnar um frelsi, fullveldi, mannréttindi
verði ekki breytt að ófyrirsynju.
Sijóruarskráin 1874
Islendingar eignuðust fyrstú stjómarskrá sína á
þjóðhátíðarárinu 1874. .Það var ekki þjóðin sjálf
eða Alþingi Islendinga, sem setti þá stjórnarskrá,
heldur var það konungurinn, Kristján hinn níundi,
sem ,.gaf‘‘ hana þjóðinni. Margir fögnuðu þessari
stjórnarskrá, enda þjóðin í afmælisskapi vegna hinn-
ar miklu hátíðar. Óneitanlega hafði stjórnarskráin
margt gott að geyma. Hún færði þjóðinni löggjafar-
vald og fjárveitingavald, og í henni vom ákvæði
um þau mannréttindi, sem margar þjóðir höfðu
barist fvrir um langan aldur. En á stjórnarskránni
voru einnig ýmsir annmarkar. og því varð hún
fyrir mikilli gagnrýni, meðal annars af hálfu Jóns
forseta Sigurðssonar, fyrir þá sök, að hún gengi
miklu skemmra en sjálfstæðis- og frelsiskröfur Is-
lendinga.
Harðar deilur höfðu staðið um réttindi landsins
milli Isendinga og danska stjórnvalda. Frelsisbar-
átta islensku þjóðarinnar hafði verið háð i nokkra
áratugi undir leiðsögn okkar bestu manna. Árið
1851 hafði verið kallaður saman þjóðfundur til að
setja þjóðinni stjórnlög eða stjórnarskrá. En áður en
það gæti orðið var þjóðfundinum slitið af hálfu
fvdltrúa konungs, gegn mótmælum Jóns Sigurðsson-
ar og annarra þjóðfundarmanna.
Landsmenn börðust áfram fyrir því að fá innlenda
stjórn, löggjafarvald í hendur Alþingis, fyrir endur-
heimt frelsis og sjálfsforræðis. 20 ámm eftir þjóð-
fundinn svöruðu Danir frelsiskröfum Islendinga með
því, að danska ríkisþingið og konungurinn settu hin
svokölluðu stöðulög. Það vora lög um stöðu Islands
í rikinu, og var þar ákveðið, að ísland væri óaðskilj-
anlegur hluti Danaveldis, með sérstökum landsrétt-
indum. íslendingar vora ekki spurðir, málið ekki
borið undir Alþingi. Þessum lögum var harðlega mót-
mælt af íslendinga hálfu sem lögleysu, þar sem
ríkisþingið liefði ekkert vald yfir málefnum íslands.
19. JÚNÍ
3