19. júní - 19.06.2005, Blaðsíða 19

vert að minnast á kvennaári
heldur vikið að forsögu kjörs hennar í
forsetaembættið, hvað varð til þess að
hún var kjörin og hvernig kosninga-
baráttan var.
Rósa Erlingsdóttir stjórnmála-
fræðingur hélt nýverið afar forvitn-
ilegt erindi á ráðstefnunni Samræð-
ur menningarheima sem tileinkuð
var Vigdísi og ferli hennar og með
góðfúslegu leyfi Rósu birtist brot úr
erindi hennar hér
„Kjör Vigdísar var vissulega og fyr-
ir margar sakir merkilegt, en kjörið
vakti heimsathygli vegna þess eins að
íslenska þjóðin kaus fyrsta þjóð-
kjörna kvenforsetann í heimi. Ekki
leikur nokkur vafi á að jákvæðar
kynjapólitískar aðstæður; kröftug
kvennabarátta sem olli líflegum um-
fæðum, samfélagslegum usla og um-
bótum hvað varðar lagaleg réttindi
kvenna, undirbjuggu jarðveginn fyrir
framboð og kjör Vigdísar, burtséð frá
þeirri staðreynd að hún sjálf kom
ekki úr röðum kvennahreyfíngarinn-
ar og var ekki frambjóðandi sameig-
inlegs afls kvenna. Framboð Vigdísar
var hins vegar ekki í rökréttu fram-
haldi af verulegri stjómmálaþátttöku
kvenna en hún átti eftir að taka mikl-
um breytingum á árunum eftir kjör
hennar...
... En víkjum okkur aftur að kosn-
ingabaráttunni. Ég hef komist að
þeirri niðurstöðu, eftir að hafa kynnt
mér umræðuna í prentmiðlum og
sjónvarpi frá því að Vigdís kynnir
framboð sitt hinn 1. febrúar 1980 og
að kjördegi, að hún hafi að miklu leyti
snúist um persónu Vigdísar og kynj-
apólitík. Líklega var þetta persónu-
legasta kosningabrátta sem sögur
fara af hér á landi. Hér á eftir mun ég
færa rök fyrir þessari niðurstöðu og
nefna dæmi máli míni til stuðnings. I
umræðunni mátti víða greina kyn-
bundna orðræðu en tungumálið er
núkilvægt tæki sem mótar, skapar og
endurskapar kynímyndir ...
... Þegar ljóst varð að Kristján Eld-
járn óskaði ekki eftir endurkjöri að
loknum 12 árum í embætti fóru fem-
ínistar að velta fyrir sér hvort hvetja
ætti konu opinberlega til að fara í
framboð. Vigdís er með í umræðunni
allt frá byrjun en fyrsta fréttin um
hugsanlegt framboð birtist 15. janúar
í Dagblaðinu þar sem vísað var í les-
endabréf frá Laufeyju Jakobsdóttur,
húsmóður í Reykjavík, þar sem hún
segir að eftir umræður í hópi kvenna
hafi niðurstaðan orðið sú að skora á
Vigdísi Finnbogadóttur leikhússtjóra
að fara í framboð til embættis forseta
Islands. Þær hvöttu jafnframt allar
konur að fylkja sér um Vigdísi og fá
hana til forseta. Þegar hér er komið
sögu höfðu Albert Guðmundsson,
Guðlaugur Þorvaldsson og Pétur J.
Thorsteinsson allir tilkynnt um fram-
hoð sín.
I kjölfarið fylgdi mikil umræða
meðal kvenna og ljóst að aðeins angi
hennar birtist á síðum prentmiðlanna.
f grein í Dagblaðinu frá 28. janúar er
haft eftir Vigdísi að því fari víðsfjarri
að hún ætli í framboð og biðst hún
undan því að nafn hennar sé nefnt í
þessu sambandi. Þremur dögum síð-
ar, 1. febrúar, birtist stór grein á for-
síðu Dagblaðsins undir yfirskriftinni:
>,Vigdís gefur kost á sér í forseta-
framboð". í greininni er Vigdís spurð
hvort hún óttist ekki að sú staðreynd
að hún sé kona muni há henni í for-
setaembæt,ti. Vigdís segir það engu
ftrili skipta. Blaðamaður minnir þá á
að hún er ógift. Vigdís svarar: „Já, en
ýg hef hingað til komist af í opinberu
hfi, veislum og öðrum samkomum, án
herra mér við hlið.“
Daginn eftir segir Vigdís frá því í
grein í Tímanum að henni hafi borist
áskorendalistar alls staðar af að land-
inu. „Ég held þó að það hafi riðið
baggamuninn þegar mér barst skeyti
frá heilli skipshöfn úti á miðum, þar
sem ég var hvött til þessa, en það er
líklega fallegasta skeyti sem ég hef
nokkru sinni fengið.“ Þar var á ferð
áhöfn Guðbjarts frá Isafirði en áhöfn-
in fylgdi Vigdísi með hvatningarbréf-
um og góðum óskum alla kosninga-
baráttuna. Fleiri togarar sigldu í
kjölfarið og ljóst var að Vigdís sótti
mikinn stuðning til sjómanna. Hún
skýrði það á þann veg að þeir hefðu
meiri skilning á framboði hennar
vegna þess að þeir dveldu langtímum
á sjó og kynnu að meta ábyrgð og
störf kvenna sinna heima fyrir ...
... Vigdís naut hylli starfsmanna á
karlavinnustöðum jafnt og á kvenna-
vinnustöðum. Samkvæmt þessu var
ekki að merkja að kosningarnar ættu
eftir að hverfast um kynjapólitík.
Konur stóðu heldur ekki sérstaklega
að framboði Vigdísar. í þeirra röðum
hafði ekki náðst samkomulag um að
konur fylktu sér um einn kvenfram-
bjóðanda enda litu margar konur svo
á að það skipti ekki máli hvort forseti
Islands væri karl eða kona. Margar
þekktar konur úr jafnréttisbarátt-
unni studdu hana ekki. Þær fundu að
því að Vigdís hafði aldrei tekið þátt í
kvenréttindabaráttunni, hún hafði
ekki nægilega stjórnarfarslega
reynslu og afstaða hennar í öryggis-
málum þjóðarinnar var tortryggð.
Með því tóku þær undir skoðanir
þekktra karla um að Vigdís væri
herstöðvarandstæðingur. Hún hefði
tekið þátt í Keflavíkurgöngu árið
1961 og við önnur tækifæri mótmælt
veru hersins á Islandi. Kalda stríðið
var í algleymingi og þótti ótækt af
sterkum öflum í íslensku samfélagi
að forseti íslands gæti hugsanlega
haft neikvæð áhrif á vamarsamning-
inn við Bandaríkjamenn ...
... Framboð hennar var heldur
ekki kynjapólitískt á þann veg að
konur hefðu sameinast um framboð
hennar og karlmenn um framboð
karlanna sem buðu fram. Konur voru
hins vegar sýnilegri í kosningabar-
áttu hennar, sérstaklega á lands-
byggðinni en af 24 kosningaskrifstof-
um var 15 stjórnað af konum. Margar
konur sem áður höfðu verið virkir
þátttakendur í Rauðsokkahreyfing-
unni voru stuðningsmenn Vigdísar og
ráku opinberan áróður til stuðnings
framboðinu. Fjöldi greina birtist ein-
nig eftir konur og karla þar sem bent
var á tækifæri þjóðarinnar til að sýna
hug sinn til jafnréttis kynjanna í
verki með því að kjósa Vigdísi. Rauð-
sokkunum hafði greinilega tekist það
ætlunarverk sitt að hrinda af stað
meiriháttar vitundarvakningu á sviði
jafnréttismála en afar fáir efuðust
opinberlega um hæfni Vigdísar til að
gegna starfi forseta íslands á grund-
velli þess að hún væri kvenkyns. Af
umræðunni mátti hins vegar greina
þunga undiröldu gegn framboði konu
í embættið. I lesendadálkum dag-
blaðanna birtist tugur greina þar
sem makaleysi Vigdísar var til um-
ræðu.
Athyglisvert er að höfundar þeirra
voru allir karlmenn þótt margar kon-
ur hafi eflaust deilt þessum skoðun-
um með þeim. Stuðningsmenn henn-
ar af báðum kynjum svöruðu þessum
greinum en meirihluti gi'eina sem al-
mennt birtust í hennar þágu var rit-
aður af konum.
I samtalsbók Drude Dahlerup við
stjórnmálakonur á Norðurlöndum
sem út kom árið 1985 (Drude Da-
hlerup; Blomster og Spai'k. Samtaler
med kvindelige politikere i Norden.
1985: 336-343) kemur þátttaka og
stuðningur kvenna við framboð Vig-
dísar til tals. Vigdís segir margar
konur ekki hafa stutt sig vegna þess
að þær hafi haft aðra lífssýn og skoð-
anir en hún en sumar konur hafi ein-
faldlega ekki kært sig um konu í
embætti forseta íslands. Hún segist
hafa velt þessu mikið fyrir sér og
komist að þeirri niðurstöðu að skýr-
inganna sé að leita í samfélagsgerð-
inni sem geri það að verkum að
margar konur hafi vanmáttarkennd.
„Konur sem hafa ekki trú á sjálfum
sér hafa heldur ekki trú á öðrum kon-
um.“ ...
... A síðum prentmiðlanna kom
fram ótti manna um að yrði einhleyp
kona kjörin forseti landsins yrðu
Bessastaðir ekki það fyrirmyndar:
heimili sem því væri ætlað að vera. I
aðsendum greinum eru hefðbundin
kynhlutverk vegsömuð en þær ein-
kennast af hvoru tveggja kvenfyrir-
litningu og þjóðemiskenndri íhalds-
semi.
Ég ætla að grípa niður í tvær
greinar ...
... I yfirskrift hinnar seinni segir:
„Hjón eru eitt, einnig í embætti for-
seta íslands", og segir þar orðrétt:
„Því kynni ég vel að þessi gamla
þjóðarhefð yrði varðveitt á heimili
æðsta manns þjóðarinnar,, forseta-
heimilinu á Bessastöðum. Ég kynni
því betur að þar mætti gestum höfð-
inglegur karl, húsbóndi heimilisins á
bæjarhellu, hann byði til stofu. Þar
gengi fram virðuleg íslenzk kona sem
byði gesti velkomna og veitti þeim
góðgerðir, gegndi sem ætíð sínu
göfuga húsmóðurhlutverki. Ég lít
þannig á að þama sé um tvær verur
að ræða sem era reyndar eitt í sínu
starfi og lífi.“ Þarna mætti ætla að
greinarhöfundur gæti stutt framboð
konu væri hún í hjónabandi en hann
heldur áfram: „Ef hér skipaði kona
forsetaembættið og væri gift þá
gengi hún fyrst fram á móti gestum.
Hvar yrði þá bóndinn? Kannski sem
vinnumaður einhversstaðar í verkun-
um. Því formi kynni ég ekki. (...) Við
látum okkur ekki detta í hug að gera
æðsta býli Islendinga að einsetubæli,
það væri niðurlæging á meðan
óbreyttir stjórnarhættir ríkja á ís-
landi. í starfið veljum við góð, virðu-
leg hjón, sem eiga flekklausa fortíð,
óflokkað mannorð, gáfur, menntun
og glæsileik."
Þetta verða nú að teljast dæmi um
heldur lágkúralegan áróður gegn
framboði Vigdísar. Karlframbjóðend-
urnir þrír notfærðu sér að vísu þessa
umræðu og lýstu því yfir að ekki
gætu þeir setið ógiftir á Bessastöð-
um.
Umræðuþáttur með öllum fram-
bjóðendum var í Sjónvarpinu rúmri
viku fyrir kjördag ...
... Spurningin áleitna var: Hver
yrði húsfreyja á Bessastöðum ef Vig-
dís næði kjöri? I þættinum er spurt
hver sé afstaða frambjóðenda til
þeirrar almennu skoðunar að æski-
legt sé að hjón sitji á Bessastöðum.
Karlframbjóðendur eru sammála um
að tvö þurfí að vera um skipulagn-
ingu og fyrirhöfn. Eiginkonan hafi
alltaf haft miklu hlutverki að gegna.
Launin væru há og ætluð fyrir bæði.
Að mér læddist hins vegar sá grunur
án þess að ég hafi fyrir því sannanir
að á launaseðli forseta hafi ekki verið
gert ráð fyrir þóknun fyrir húsfreyj-
ustörfin. Vigdís svarar því til að hún
skilji ekki hvernig kona geti verið í
framboði þar sem hún geti ómögu-
lega komið sér upp eiginkonu sem
húsfreyju. Hún segist geta verið
tveggja manna maki. Hún sé sjálf
húsfreyja og hafi þá hæfileika að
skipuleggja veislur og sitja samtímis
í Stjómarráðinu.
Einn karlframbjóðendanna minnist
þess að Asgeir Asgeirsson treysti sér
ekki til að sinna embættinu eftir að
hann varð ekkjumaður. Þó að hann
ætti vísa aðstoð frá tengdadætram og
dætrum. Og áfram heldur hann: „Ég
tel nauðsynlegt að hjón sitji á Bessa-
stöðum. Tvímælalaust eiga hjón að
sitja á þjóðarheimilinu.“ Hann vísar
síðan í eigin reynslu og segir að
heimilið verði öðra vísi ef konan hans
fer í frí. Annar karlframbjóðandi
grípur inn í og segir: „Mér myndi
leiðast á Bessastöðum væri ég einn.“
Vigdís, skýtur þá inn spumingu til
meðframbjóðenda sinna: „Ef konur
ykkar væru í framboði mynduð þið
taka að ykkur húsfreyjustörfin?“ Að-
eins einn þeirra svarar að hann hafi
nú gaman af eldamennsku en spyrj-
endur koma hinum tveimur til hjálp-
ar. Að lokum er Vigdís innt eftir
skýringum við fyrri fullyrðingu sinni
um að hún sé í framboði vegna dætra
þjóðarinnar og hún spurð hvort hún
telji að það sé stuðningur við jafn-
réttisbaráttu ef hún nái kjöri og
hvort það eigi þá að kjósa hana af því
að hún sé kona. Vigdís segir að það
eigi að kjósa hana af því að hún sé
maður. „Það á að vera sjálfsagður
hlutur að kjósa konu til jafns við
karla en að við vitum að það hefur
ekki ríkt jafnrétti í þessum málum.
Ef ég get lagt eitthvað til málanna til
þess að konur sæki fram tel ég það til
góðs fyrir dætur þjóðarinnar." Karl-
frambjóðandi notaði síðan lokaorð sín
til að gera lítið úr orðum Vigdísar.
Stjórnarskráin tryggi jafnrétti og
þar af leiðandi komi af sjálfu sér að
konur og karlar eigi sama rétt.
Viku síðar birtist lesendagrein í
Þjóðviljanum eftir Auði Styrkárs-
dóttur stjómmálafræðing þar sem
hún veltir þeirri spurningu upp hvort
kjósa eigi einstakling eða hjón í emb-
ætti. í fyrsta skipti séu makar fram-
bjóðenda taldar vera í hópi þeirra
sem valið standi um. Hjónabragð
þetta sýni að frambjóðendur óttist
mest fylgi Vigdísar og þess vegna
beinist spjótin að henni en i raun
beini þeir spjótunum að sjálfum sér
þar sem að þeir hafi allir lýst því yfir
að kvenframbjóðandinn treysti sér til
að gegna starfinu án annarra hús-
freyja. Þetta endurspegli ákveðna
staðreynd í íslensku þjóðfélagi...
... En því fleiri sem róggreinarnar
urðu því fleiri bættust í hóp stuðn-
ingsmanna Vigdísar og því leikur
engin vafi á að blaðaskrifin gegn
henni skiptu sköpum um stuðning
margra við hana. Umræðan gekk ein-
faldlega fram af fólki...
... Vigdís sagði alltaf að hún drægi
það stórlega í efa að hún hefði farið í
þetta framboð með mann sér við hlið.
Slíkt væri ekki leggjandi á mann af
hennar kynslóð. En hún lagði það á
sjálfa sig. Hún var óhrædd við að
skilgreina sig sem afurð kvennafrí-
dagsins og sagðist vona að hún gæti
verið öðram konum fyrirmynd. A
þann hátt var hún í kjöri fyrir dætur
þjóðarinnar. Spurningin um kyn Vig-
dísar fylgdi henni alla kosningabar-
áttuna og var einnig áberandi fyrstu
árin eftir kjör hennar. Augu heimsins
beindust að litlu sögueyjunni og þjóð-
in skynjaði að hún hafði verið þátt-
takandi í heimsviðburði. Þjóðin varð
stolt af kvenforsetanum og Vigdís
sjálf skýrari í tilsvörum sínum hvað
varðaði kynjapólitík.“
(Brot úr erindi Rósu Erlingsdótt-
ur sem flutt var / apríl á Samræður
menningarheima - ráðstefnu til
heiðurs Vigdísi Finnbogadóttur.)
19