19. júní - 19.06.2005, Blaðsíða 26

formlegt jafnrétti
Mikið hefur breyst í því hvernig til hefur tekist að festa formlegt jafnrétti í sess innan stofnana á síðustu tveimur áratug-
um. Meðal annars hefur jafnréttisstarf innan stjórnsýslu verið bundið í lög, mun fleiri en áður hafa menntað sig á sviði
kynjafræða og jafnréttisbarátta ýmissa minnihlutahópa hefur styrkst. Ekki er lengur talað um konur og karla sem einsleita
hópa.Hér verður stiklað á stóru og reynt að meta hvaða áhrif þessi lögbundnu skilyrði, aukna þekking og margmenning-
arsýn hafa haft á jafnréttisstarf innan stofnana og fyrirtækja.
Hverju hafa lagaskilyrði
um jafnréttisáætlanir, nefndir
og fulltrúar skilað okkur?
Formgerð kynjajafnréttis í stjórnkerfinu
Fyrsta framkvæmdaáætlun ríkis-
stjómarinnar í jafnréttismálum var
sett árið 1986. Vorið 1988 var svo sam-
þykkt í ríkisstjórn að ráðuneyti og
stofnanir með 25 starfsmenn eða fleiri í
vinnu skyldu semja jafnréttisáætlanir
og voru þær fyrstu samdar 1989. Tii
að jafnréttisáætlun standi undir nafni
þurfa að vera skýr markmið, aðgerðir
til að ná þeim markmiðum og upplýs-
ingar um tímaramma og ábyrgðarað-
ila. Margar gátu vart talist eiginlegar
jafnréttisáætlanir. Sumir
forstöðumanna töldu að fyrst og
fremst ytri aðstæður hindruðu að
raunverulegt jafnrétti næðist. Fæstir
höfðu séð sér fært að fylgja þeim eftir.
Önnur framkvæmdaáætlun gilti frá
1991 til 1993. Þá voru samþykkt þau
nýmæli að skylda öll sveitarfélög með
yfír 500 íbúa til að skipa jafnréttis-
nefndir. Á kjörtímabilinu 1994-1998
hafði innan við helmingur sveitarfélaga
með yfír 500 íbúa skipað sérstaka jafn-
réttisnefnd. Það var svo ekki fyrr en
með jafnréttislögum árið 2000 sem
samþykkt var að skipa skyldi jafnrétt-
isfulltrúa sem hefði eftirlit með jafn-
réttisstarfi.
Lagaskyldur - framkvæmd og eftirlit
í lok árs 2002 hafði einungis þriðj-
ungur ráðuneyta sett sér jafnréttis-
áætlun, þriðjungur var með þær í mót-
un og þriðjungur hafði ekki sett sér
jafnréttisáætlun. Öll ráðuneyti nema
landbúnaðarráðuneytið hafa sett sér
slíka áætlun og segir það sína sögu um
stöðu jafnréttismála þar. Jafnréttisfull-
trúar eiga að starfa innan ráðuneyt-
anna en starfshlutverk þeirra er illa
skilgreint.
Könnun var gerð á vegum félags-
málaráðuneytis og jafnréttisstofu 2004
um gerð jafnréttisáætlana. Þá töldust
887 atvinnurekendur vera með fleiri en
25 starfsmenn, af þeim höfðu 16,5%
svarað. Aðallega bárust svör frá ríkis-
stofnunum en það eru þær sem helst
hafa jafnréttisfulltrúa. Ljóst má vera
að könnunin getur engan veginn talist
marktæk sökum lítillar svörunar en af
svarendum töldu 61% sig hafa jafn-
réttisáætlun eða kveða á um jafnréttis-
mál í starfsmannastefnu sinni. Árin
2002 og 2004 voru gerðar sambærileg-
ar kannanir á 100 veltumestu fyrir-
tækjum landsins samkvæmt tímariti
Frjálsrar verslunar. Árið 2002 höfðu
26% fyrirtækjanna sett sér jafnréttis-
áætlun og fjölgaði um 5% árið 2004.
Þegar ábyrgðarmenn voru inntir eftir
26
ástæðum fyrir því að ekki höfðu verið
gerðar jafnréttisáætlanir taldi tæpur
helmingur svarenda að ekki væri þörf
á því. Þessi svör segja meira en mörg
orð um mikilvægi þess að ábyrgðar-
menn hafí þekkingu á málaflokknum
og brugðist sé við ef stjórnendur hunsa
þetta ákvæði í lögum.
Engum viðurlögum er beitt ef stofn-
anir og fyrirtæki með fleiri en 25
starfsmenn eru ekki með jafnréttis-
áætlanir. Það er engin sérstök umbun
veitt til allra þeh-ra sem reyna að vinna
að málaflokknum nema árleg verðlaun
jafnréttisráðs. Það er dapurlegt að sjá
háleit markmið í framkvæmdaáætlun
ríkisstjómarinnar um jafnrétti kynj-
anna endurnýjuð á hverju kjörtímabili
af því þau komast aldrei til fram-
kvæmda. Ekki er gert ráð fyrir nægi-
legu fjármagni fyrir aðgerðum sem
lagðar eru til og ekki er heldur gerð
skipuleg tímaáætlun. Fé sem rennur til
jafnréttismála er ekki sólundað í vit-
leysu því það hlýtur að vera eitt af
meginmarkmiðum ríkisstjórnar að
tryggja jafnrétti og lýðræði.
Mikilvægi
sérfræðiþekkingar
I nýlegri rannsókn þar sem skoðaðar
voru jafnréttisáætlanir og árangur af
þeim í fjórum mismunandi ríkisstofn-
unum kom fram að minnst hafði gerst í
stofnunum þar sem áhuga- eða skoð-
analeysis gætti meðal fólksins sem
skipað hafði verið í jafnréttisnefndir.
Eins þar sem ekki var gert ráð fyrir
neinum sérfræðingi eða ábyrgðaraðila
málaflokksins, fjármagni eða tíma-
ramma til að fylgja jafnréttisáætlun-
inni eftir. Til að jafnréttisstarf beri
árangur þarf eftirlit og stöðuga vinnu.
Það er á grundvelli laga um jafna stöðu
og jafnan rétt kvenna og karla sem
jafnréttisfulltrúar eru ráðnir í atvinnu-
lífinu og því hlýtur þekking á málefn-
um kynjanna að vera þar grundvallar-
atriði. í lögunum er einnig áréttað mik-
ilvægi rannsókna í kynjafræði. Hvergi
er eins hart gengið eftir jöfnu kynj-
ahlutfalli eins og við skipun jafnréttis-
nefnda og jafnréttisráð er eina nefndin
sem skipuð er af ríkisstjórn þar sem
lögskipað er að tilnefningaraðilar skuli
tilnefna bæði karl og konu. Ýmsir hafa
fleygt því fram að mikilvægt sé að
karlar sem hafi engan áhuga á jafn-
réttismálum læri um málaflokkinn og
mikilvægi hans með því að sitja í jafn-
réttisnefnd. Aidrei hef ég heyrt þessi
sjónarmið þegar málið snýst um
nefndaskipan í öðrum málaflokkum,
t.d. hefur ekki verið leitað logandi ljósi
að konum sem ekki hafa sýnt neinn
áhuga eða þekkingu á fjármálum til að
sitja í fjármálanefndum. Þær hafa
þvert á móti víða verið sniðgengnar á
þeim vettvangi þrátt fyrir að hafa verið
meirihluti nemenda í viðskiptanámi um
árabil. Nú situr til dæmis engin kona í
fjármálanefnd HI og svipað er upp á
teningnum annars staðar. Svona er
veröldin skrýtin. Mikilvægi kynjahlut-
falla og sérfræðiþekkingar fer einfald-
lega eftir málaflokkum.
Nú hefur víða orðið sú þróun að jafn-
réttisnefndir hafa víkkað starfssvið sitt
og ná margar þeirra til málefna minni-
hlutahópa. Kyn er breyta sem nær inn
í alla hópa og hefur áhrif á líf allra óháð
uppruna, litarhætti, kynhneigð, trúar-
skoðunum og öðrum aðstæðum svo
sem heilbrigði eða fötlun. Það hefur
hins vegar minna farið fyrir jafnréttis-
starfi kynja innan stærstu minnihluta-
hópanna en þar eins og í öðrum þjóðfé-
lagshópum hefur kynferði afgerandi
áhrif á líf fólks. Þó má segja að umræð-
an hafi aukist hin síðustu ár, sérstak-
lega hjá konum í hópi fatlaðra og inn-
flytjenda. Það er ekki tilviljun að hér á
landi starfar félag kvenna af erlendum
uppruna og nýlega var stofnuð kvenna-
hreyfing innan Öryrkjabandalags ís-
lands.
Ef lýðræði og jafnrétti á að virka
sem skyldi þarf að taka mið af aðstæð-
um allra minnihluta- og hagsmuna-
hópa. Ef markmiðið er að fylgja eftir
lögum um jafna stöðu og jafnan rétt
kvenna og karla er ekki nóg að eini
sérfræðingurinn á sviðinu, ráðgjafinn
eða jafnréttisfulltrúinn, hafi eingöngu
þekkingu á einum hópi, heldur þarf
einnig þekkingu á málefnum kynja. Að
sjálfsögðu er mjög æskilegt að jafn-
réttisnefndir sinni málefnum minni-
hlutahópa en það skiptir máli hvernig.
Mikilvægt er að allar jafnréttisnefndir
skoði kynferði í margmenningarljósi
og myndaðar séu nefndir og fjármagn
tryggt í kringum málefni stærstu
minnihlutahópana. Það hefur verið
gert í Háskóla íslands í tengslum við
málefni fatlaðra og hjá Reykjavíkur-
borg í málefnum innflytjenda, einmitt
hjá þeim stofnunum sem einna mest
hafa sinnt jafnrétti kynja á formlegan
hátt.
Þessi breyting á störfum jafnréttis-
nefnda hefur bæði kosti og galla. Kost-
irnir felast í því að líklegra er að mál-
efni minnihlutahópa fái meira vægi en
áður og að jafnrétti kynja sé skoðað í
víðara samhengi. En í rannsókninni
sem getið var um hér að framan kom
fram mótstaða við að vinna að jafnrétt-
isáætlunum þar sem tæpur helming111'
stjórnenda bar fyrir sig að ekki vser*
þörf á þeim. Gallarnir birtast í því a'
nú er orðið auðveldara en áður fyrir
stjórnendur sem engan áhuga hafa 3
kynjakerfi samfélagsins en telja
þurfa að sinna lagaskyldunni að veikJ3
jafnréttisbaráttu kynja enn frekar, t-ö-
með því að velja fólk inn í þessi stör
sem hefur lítinn áhuga eða þekkingu 3
kynjafræðum. Um leið er búið að ia111.1!
þær lagalegu stoðir sem reistar voru b
að tryggja jafnrétti kynja.
Lokaorð
Jafnréttisáætlanir og sérfræðiþekk'
ing eru nauðsynlegar forsendur breyt'
inga í jafnréttisátt innan stofnana °S
fyrirtækja. Þær duga þó ekki einar
sér. Mótstaða gegn slíkum breytingu111
getur borið metnaðarfullar jafnréttiS'
áætlanir og sérfræðiþekkingu ofuri1.
en ef þessi tæki og mannauður eru 01
staðar er líklegra en ekki að þokist i
rétta átt. Af framantöldu má sjá a
víða hefur jafnrétti kynjanna ekK
komist á það lögbundna stig að eiga
hlutdeild í stjórnsýslu fyrirtækja eða
stofnana - ekki einu sinni hjá öllun1
ráðuneytunum. Stjórnvöld gera hále1
ar áætlanir sem erfiðlega gengui' a
fylgja eftir vegna skorts á fé og ft'arn
kvæmdavilja. Aðeins lítill hluti stofu
ana og fyrirtækja vinnur markvisst a
jafnréttismálum en engin viðurlög el
við framtaksleysi í þessum efnuin- Þe^
ar svona er komið er hætt við að hug
myndin að baki jafnréttisáætlunU^
jafnréttisnefndum og jafnréttisfullt,al
um fari fyrir lítið og við vöknum 11 Pj;
við vondan draum: Hið karllæga ker
sem ætlunin var að breyta hefur snul
á okkur og drepið jafnréttisbarat
kynjanna - á dreif.
eftir Berglindi Rós Magnúsdóttur
Heimildir
Berglind Rós Magnúsdóttir. (2003). Minni-
hlutahópar, kynferði og jafnrétti. Reykjavík:
Unnið fyrir jafnréttisnefnd Reykjavíkurborga1*0
styrkt af Nýsköpunarsjóði námsmanna. ,
Fríða María Ólafsdóttir. (2003). Jafnréttisá#
anir: Möguleikar - takmarkanir. Óbirt ritgeró»
Háskóli íslands, Reykjavík.
Ingunn Helga Bjarnadóttir. (2004, 24. októb ^
er). Gerð jafnréttisáætlana. Fyrirlestur haldi1111
málþingi um jafnréttisáætlanir, Grand-Hóteh
Reykjavík.
Lög um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna °£
karla. ( nr. 96/2000).
María Ágústsdóttir. (2004,24. október). 3
jafnréttisáætlana á markaði. Fyrirlestur haldinn
á málþingi um jafnréttisáætlanir, Grand-Hótel*
Reykjavík.