Saga - 1988, Blaðsíða 227

RITFREGNIR
225
hafa borist og hvort um er að ræða áhrif úr öðrum málum eða tilraunir
alþýðu til að gera sér skiljanlegt það sem vafðist fyrir. Mörg dæmi sem Árni
tekur úr mállýskum ýmissa Evrópuþjóða varpa skýru ljósi á það hvers konar
vandamál er hér við að fást.
Vinnubrögð Árna við bókina eru fagleg og skipuleg. Hann tekur dagana
eða tímabilin fyrir í tímaröð og afgreiðir hvaðeina í einum ákveðnum kafla.
í fyrsta kaflanum tekur hann fyrir föstusiðina allt frá elsta tíma og fram yfir
siðaskipti. Gerir hann í upphafi nokkra grein fyrir því hvers vegna föstur
voru uppteknar í öndverðu, en birtir síðan langa bálka úr Kristinna laga þætti
sem fyrst var lögtekinn á öndverðri tólftu öld og úr kristinrétti Áma biskups
Þorlákssonar frá 1275. Eru þessir lagabálkar mjög til glöggvunar á eðli og
umfangi föstunnar hér á landi á kaþólskum tíma og mynda ágætan inngang
að þeirri umræðu sem á eftir fer til skýringar á ýmsum föstusiðum. í þeim
lýsingum er víða leitað fanga og dæmi oft tekin frá meginlandi Evrópu til
skýringar á siðum og einstökum nöfnum og heitum. í lokin er síðan rakið
hvernig ýmsir siðir sem tengdust föstunni voru afnumdir eftir að siðaskipti
homust á.
Bolludagur fær heilmikla umfjöllun í bókinni, enda em ýmsir siðir tengdir
þessum degi raktir frá miðöldum og allt til samtíma. Þar skipa mikið rúm
frásagnir eldri manna af ýmsum bolludagssiðum á síðari hluta 19. aldar, þeg-
ar bolludagurinn og það sem honum tengdist var að ná fótfestu hér á landi.
Er mikill og gagnlegur fróðleikur dreginn saman í þessum kafla. í niðurlagi
er síðan að því vikið hvernig nafn bolludagsins hefur á síðustu fjörutíu ámm
borið sigurorð af öðmm nöfnum sem tengdust þessum degi. Þetta heiti hafi
endanlega verið staðfest er það var tekið upp í Almanak Þjóðvinafélagsins 1967.
Sprengidagur fær ekki aðeins ítarlega umfjöllun í bókinni, heldur einnig
Sagngerða og yfirgripsmikla rannsókn sem kollvarpar viðteknum hugmynd-
Ulr> um þennan dag. Fyrst er dreginn saman ýmis fróðleikur úr eldri og yngri
htum, og í því sambandi fer Árni nokkmm orðum um gagnrýnislausa oftrú
manna lengst af á Þjóðsögum Jóns Árnasonar sem heimildabrunni um þjóð-
Venjur fyrri tíðar. Er sú athugasemd mjög þörf og tímabær. En það sem
athyglisverðast er þó í þessum kafla er skýring Árna á heiti sprengidagsins.
Eins og alkunna er hefur heiti þessa dags verið tengt miklu áti og sögur hafa
Ver*ð sagðar því til staðfestu. Þannig er stundum jafnvel sagt að menn hah
e«ö sig í spreng eða sprungið í bókstaflegri merkingu eftir hóflausa matar-
neyslu þessa dags. En Árni setur fram nýja skýringu á heiti sprengidagsins.
endir hann á að í þýsku máli hafi verið til orðið Sprengetag (flt. Sprengetage)
°S notað um þá merkisdaga kaþólsku kirkjunnar þegar vígðu vatni var
stökkt yfir söfnuð, matvæli og jafnvel hús, híbýli, kvikfénað og akra. n
f°gnin sprengen þýðir m.a. að stökkva (vatni eða öðmm vökva) og Sprengel
fýðir stökkull. Leiðir Árni sterk rök að því að þessi sé hin upphaflega merk-
m8 sprengidagsins og hlýtur hann að teljast hafa mikið til síns máls um þa
efni.
1 niðurlagi sprengidagskaflans setur Árni fram tilgátu um það hvernig
eitið Spretigetag hafi borist hingað til lands. Telur hann líklegra a pa a 1
15