Saga - 1988, Blaðsíða 279

RITFREGNIR
277
ugglaust hefur hún verið þeim úr hópi forystunnar hvatning til að taka
ákveðna afstöðu (gegn sameiningu)..." (bls. 55). Helsta heimild höfundar er
hér rit, sem Héðinn Valdimarsson skrifaði í hita baráttunnar. En þegar betur
er að gáð sést að Héðinn var hér ekki að ásaka erlenda aðila um íhlutun held-
ur fyrrverandi flokksfélaga sína fyrir að notfæra sér innlend og erlend tengsl
til að styrkja eigin stöðu í innanflokksátökum.
VIII
Efni 5., 6. og 7. kafla hefur þegar verið rakið að hluta. Þar er fjallað um sam-
einingarhugmyndir sósíaldemókrata og kommúnista og „bróðurlegar leið-
beiningar" frá Norðurlandakrötum um mál þessi. Sænskir, danskir og norsk-
ir sósíaldemókratar voru andvígir sameiningu íslenskra krata og komma í
einn flokk eins og við var að búast. Á þessum tíma voru Moskvuréttarhöldin
í fullum gangi og réttlínukommúnistar eins og íslenski flokkurinn sungu
bæði þeim og Stalín óspart lof. Sósíaldemókratamir vom samtímis upptekn-
ir við að byggja upp blönduð hagkerfi með félagslegum umbótum og þeir
höfðu því yfirleitt mjög takmarkaðan áhuga á samstarfi við gagnrýnendur
sína til vinstri í hvaða formi sem þeir vom. Erfitt var fyrir þá að skilja sér-
stöðu Islendinga, þar sem hörð afstaða krata gegn kommum var nánast
trygging fyrir því að Alþýðuflokkurinn yrði nánast leppur borgaralegs
flokks, í þessu tilfelli Framsóknarflokksins. En sameiningartilraunir Héðins
snemst fyrst og fremst um það að losa Alþýðuflokkinn úr slíkri leppstöðu.
Brottrekstur Héðins Valdimarssonar úr Alþýðuflokknum snemma árs 1938
verður að teljast með mestu axarsköftum íslenskrar stjómmálasögu, þótt
lögformleg rök hafi vissulega verið fyrir brottrekstrinum. Héðinn hafði brot-
ið flokkslögin, en það breytir engu um eðli mistakanna. Þau veiktu Alþýðu-
flokkinn á margvíslegan hátt, m.a. misstu þá Alþýðuflokksmenn tökin á
stærsta verkalýðsfélagi landsins, Dagsbrún. Brottreksturinn hrakti Héðin til
samstarfs við kommúnista, þar sem þeir hlutu að ráða mestu. En hér var um
alíslensk mistök alíslenskra stjómmálamanna að ræða. Útilokað var fyrir
aðra en þá að skilja til fulls eðli þessa gernings og þeir virðast í raun og vem
ekki hafa skilið hann. Sjálfur kenndi Héðinn Framsóknarflokknum og
bandamönnum hans í Alþýðuflokknum um brottreksturinn.
Höfundur Gullnu flugunnar lýsir mjög vel aðdragandanum að stofnun
Sósíalistaflokksins síðla árs 1938 (bls. 44-46). Helsta nýjungin í þessari lýs-
ingu er að hann sýnir fram á að það var Héðinn og lið hans sem einkum
gerðu kröfur til þess að Sósíalistaflokkurinn var stofnaður og Kommúnista-
flokkurinn lagður niður. Kommúnistamir höfðu í upphafi aðeins hugsað sér
að „samfylkja" með sósíaldemókrötum eins og Héðni. Þetta er skýrt dæmi
um þá erfiðu stöðu, sem Héðinn var kominn í.
IX
í 8. kafla bókarinnar hættir höfundur sér út á mjög svo hálan ís þegar hann
fjallar um afstöðu Stefáns Jóhanns Stefánssonar til lýðveldisstofnunarinnar.
Eins og kunnugt er vom skoðanir mjög skiptar um það meðal íslendinga
hvort gera ætti landið að sjálfstæðu lýðveldi eins fljótt og kostur væri, m.a.