SunnudagsMogginn - 01.11.2009, Qupperneq 50

50 1. nóvember 2009
H
var sem myndir Svavars Guðnasonar
hanga, taka menn eftir tærum ljósvakablæ
skæru litatónanna; þetta birtist í skýrum
andstæðum þegar myndir hans hanga á
sýningu ásamt list frá öðrum löndum: þetta er Ísland,
segir fólk. Sá sem væri enn hótfyndnari smásmygill
mundi segja: list sem á upptök sín í birtuveröld Vatna-
jökuls.
Þannig skrifaði Halldór Laxness um list Svavars Guðna-
sonar, vinar síns, árið 1968. Þeir sem heimsækja safn
Halldórs á Gljúfrasteini heim sjá strax hvað Halldór og
Auður mátu list hans mikils; mikilfengleg málverk Horn-
firðingsins, sem ólst upp við birtuspil Vatnajökuls, skipa
heiðurssess þar á veggjum.
Æviverk Svavars Guðnasonar myndlistarmanns er einn
hæsti tindur íslenskrar myndlistarsögu. Hann var risi á
sviði íslenskrar abstraktlistar og hróður hans hefur borist
langt út fyrir íslensku landhelgina. Reyndar gat Svavar sér
fyrst nafn erlendis, þegar hann þróaði list sína í samfélagi
við erlenda félaga í Danmörku á árunum fyrir fyrri
heimsstyrjöld og meðan á henni stóð. Svavar hafði haldið
til Kaupmannahafnar árið 1935 til að hefja listnám en
stoppaði stutt við í skóla; Svavar var sjálfmenntaður að
mestu.
Sýning Svavars í Listamannaskálanum í Reykjavík árið
1945, þar sem hann sýndi 36 málverk auk 50 til 100
vatnslita- og litkrítarmynda, markaði tímamót. Var það
fyrsta heildstæða sýning á abstraktverkum hér á landi og
var gríðarlega mikilvæg fyrir marga verðandi listamenn.
Þarna opnuðust dyr inn í heima hins óhlutbundna mál-
verks og Svavar var ætíð síðan kollegum sínum hér fyr-
irmynd; úthrópaður kannski af þeim skilningsvana, en í
dag er ekki spurt að því hver hafði betur. Skilningsleysið
og þröngsýnin lét í minni pokann fyrir hinni skapandi list
eins og svo oft áður.
„Ég hreinlega ruglaðist þegar ég sá þá sýningu!“ sagði
Guðmunda Andrésdóttir myndlistarmaður við mig árið
1996 þegar ég spurði hana um sýningu Svavars. „Þegar ég
kom heim spurði móðir mín hvort ég væri orðin veik!
Hún heillaði mig svo, alveg hreint. Og þá fór ég að hugsa
um að byrja að mála. Það var eins og rothögg. Já, þetta var
geysilega fín sýning og ég fór aftur og aftur.“
Varpar ljósi á þróun myndsköpunarinnar
Í dag verður opnuð í Listasafni Íslands yfirlitssýning á
verkum Svavars, sú fyrsta í 19 ár, en 18. nóvember verður
öld frá fæðingu hans á Höfn í Hornafirði. Svavar lést árið
1988.
Á sýningunni verður fjöldi verka úr fórum Listasafns-
ins, verk úr öðrum stofnunum, þar á meðal Veðrið frá
1962, stærsta málverk Svavars, fjögurra metra breitt, en
það er í eigu Háskólans í Árósum, og þá eru mörg verk-
anna á sýningunni í einkaeigu.
Sýningunni er ætlað að varpa ljósi á þróun myndsköp-
unar Svavars frá miðjum fjórða áratugnum, er hann kom
sér fyrir í Danmörku, alveg fram á níunda áratuginn. Nú
gefst kostur á að sjá veglegt úrtak myndverka hans en
óhætt er að segja að sérstakur og persónulegur mynd-
heimur Svavars haldi áfram að hrífa listunnendur sem
aldrei fyrr, þótt það sem áður voru frumlegir og umdeild-
ir flugeldar séu nú virðulegir hornsteinar íslenskrar lista-
sögu.
Sýning sem skipti sköpum í myndlist Íslendinga
Björn Th. Björnsson listfræðingur segir í bók sinni Íslensk
myndlist að óhætt mundi að fullyrða að sýning Svavars
sumarið 1945 „hafi ekki valdið teljandi hneykslun. Hefði
hún þó haft allt eðli til þess í venjulegu árferði. En þetta
sumar stríðslokanna var í hugum manna tími endurskoð-
unar og uppgjörs við margt hið liðna“. Björn Th. segir að
þetta hafi verið meira en sýning ein: „Það var skerfur, og
hinn fyrsti á menningarsviðinu, til endurtengingar við
Evrópu og þá róttæku tíðarvitund sem þar hafði búið um
sig undir ægishjálmi styrjaldar og hersetu.“
Í hrífandi bók um málarann, sem heitir einfaldlega
Svavar, lýsir Thor Vilhjálmsson þessari sýningu sem
„skipti algjörlega sköpum í myndlist Íslendinga og gerði
menn ýmist ofsahrifna eða örvita af hneykslun. Hún
neyddi alla til að taka afstöðu með eða móti afstraktlist“,
skrifar Thor. Hann rekur feril listamannsins, sem lét fljótt
að sér kveða eftir að hann kom til Kaupmannahafnar árið
1935 og bjó um tíma við þá afarkosti að neita sér um allt
sem ekki þjónaði málverkinu. Hann „ruddist um fast“,
skrifar Thor, „og lét enga tign óprófað, hafði skamma
dvöl á akademíunni kenndri við kóng og nennti ekki að
sjúga ryk í lungu sín í sölum hægfara hefðar. Þannig var
allt lagt í sölurnar fyrir listina …“ og brátt var Svavar
„kominn í slagtog við þá sem fremst fóru, í kallfæri við þá
sem voru einna óstýrilátastir yngri mannanna og gat sér æ
meira orð meðal þeirra sem leiddust endurtekningar hins
gamalkunna, mældu sig við það stærsta og ferskasta“.
Eltist frekar við lax en heimsfrægð
Á styrjaldarárunum var Svavar í fararbroddi listamanna
sem komu að útgáfu tímarits er nefndist Helhesten. Á
þeim tíma tók hann þátt í sýningum sem vöktu mikla at-
hygli, en meðal félaga hans voru listamenn sem áttu eftir
að verða meðal hinna kunnustu á sínu sviði í Evrópu
norðanverðri, ekki síst eftir að hluti hópsins, og þar á
meðal Svavar, gekk til liðs við þá sem stóðu að alþjóðlega
listtímaritinu Cobra árið 1948. Þegar Svavar fluttist alfar-
inn til Íslands árið 1951 hélt hann áfram sambandi við
Cobra-félaga, en einangrunin hefur eflaust haldið honum
utan dyra sem opnuðust félögum hans. Thor segir í bók
sinni að á sjötta áratugnum hafi komið uppskerutími fyrir
Cobra-félaga Svavars „og urðu sumir heimsfrægir en
Svavar galt þess að hafa flut snemma til Íslands, auk þess
sem hann hirti ekki um að svara bréfum en kaus heldur að
eltast við lax en heimsfrægð“.
Hvernig á að lýsa list Svavars? Halldór Laxness talar um
tæran ljósvakablæ skæru litatónanna og þegar Thor talar
um hið kunna svokallaða „fúgutímabil“, sem hefst um
1940, þá verða myndirnar „bundnar öflugum rímbönd-
um lita og forms, allt sveigt undir aga svo vaknar hrynj-
andi sem allt lýtur, formspilið allt og sterkir og ferskir lit-
irnir í margvísri byggingu með hugvitsgleði sem kveikir
ný og ný tilbrigði svo haglega að hvergi verður þvingað.
Það er öguð sátt náttúru og formkenninga úr myndmáli
tímans, úr landvinningum heimslistar …“
Björn Th. segir að þegar Svavar og félagar hans í Dan-
mörku voru að móta myndheim sinn á fjórða ártug lið-
innar aldar hafi málverkið ekki átt að vera nein vits-
munaleg niðurröðun, þar sem málarinn stæði álengdar
við verk sitt eins og byggingarmeistari, heldur „skyldi
málverkið vera maðurinn sjálfur, ytri tjáning þeirrar innri
þarfar sem knýði hann til listar“. Hann ætti að nota hin
hreinu myndmeðul, „liti, form, hrynjandi, styrk, stærðir
og afstæði, til þess að tjá að áhrifamiklum leiðum það sem
væri efniviður allrar listar, manninn sjálfan“. Og ljóðrænt
flugið einkenndi persónulegar úrlausnir og endurspeglast
í skáldlegum heitum verkanna, á borð við Útsunn-
anklakkar, Hágöngur, Kosmískt landslag, Hvítalog, Ís-
landslag og Gullfjöll.
Bera Nordal listfræðingur tókst einnig á við að lýsa
verkum Svavars í orðum, í sýningarskrá 1990. Hún segir
að þótt verk Svavars séu óhlutbundin í eðli sínu, þá læði
hann inn kunnuglegum formum og náttúruskírskotun:
„grímum, augum, fjallatindum, vatni …“ En hún segir
verkin líka margbrotin og margræð og þau hrökkvi und-
an of nákvæmum skilgreiningum. „Einkenni verka hans
er ljóðrænn tónn, þó að þau séu oft byggð upp á flókinn
hátt. Þau þróast sem síendurtekið stef.“
Einn af risum íslenskrar myndlistar
„Okkur fannst vera kominn tími á að sýna Svavar mynd-
arlega,“ segir Halldór Björn Runólfsson, forstöðumaður
Listasafns Íslands. Hann segir að lengi hafi staðið til að
setja saman sýningu sem yrði einnig sett upp erlendis, og
þá var væntanleg bók um Svavar ákveðinn hvati. „En að-
alatriðið er að fram eru komnar kynslóðir sem þekkja
manninn og list hans ekkert.
Við fáum lánuð mörg verk innanlands og Veðrið, þetta
mikla og merkilega verk, kemur frá útlöndum.
Svavar er einn af risum íslenskrar myndlistar og í raun
stendur hann jafnfætis stóru bandarísku abstrakt-
expressjónistunum; Veðrið sýnir það vel.“
Myndlist
Einar Falur Ingólfsson
efi@mbl.is
Einn af risum
listarinnar
Nú um helgina verður opnuð í Listasafni Ís-
lands yfirlitssýning á verkum Svavars Guðna-
sonar, frumherja í abstraktlistinni hér á landi.
Í mánuðinum er öld frá fæðingu hans.
„… öguð sátt náttúru og form-
kenninga úr myndmáli tímans, úr
landvinningum heimslistar …“
Lesbók