SunnudagsMogginn - 14.02.2010, Side 37

14. febrúar 2010 37
sem prestarnir vinna eftir. Við sjáum
þetta líka í stjórnsýslu kirkjunnar. Það var
mjög íhaldssöm og miðstýrð stofnun sem
kom fram á sjónarsviðið upp úr miðri síð-
ustu öld.“
– Er íslenska þjóðkirkjan nær katólsku
kirkjunni en þeirri lútersku hvað þetta
varðar?
„Það má hiklaust segja það. Þetta
skipulag með eindreginni miðstýringu og
sterku biskupsembætti minnir svolítið á
katólsku kirkjuna og stríðir fyrir vikið
gegn íslenskri trúarmenningu und-
anfarnar aldir. Hún hefur snúist meira um
einstaklinginn, heimilin og jafnvel skól-
ann en kirkjuna sem stofnun.“
– Var það ekki einmitt þetta miðstýrða
kerfi sem Lúther vildi brjótast undan?
„Algjörlega. Það er mjög alvarlegt hvað
íslensku þjóðkirkjuna hefur borið langt af
leið á skömmum tíma. Kirkjan á ekki að-
eins að vera þátttakandi í lýðræðislegri
umræðu, heldur að vera þar í forystu, það
væri eðlilegra þegar litið er til lúterskrar
trúarhefðar og hugsjóna siðbótarmanna,
einkum Lúthers og Kalvíns.“
Skortur á fjölbreytni
– Var þessi íhaldssama stefna tekin af
ákveðnum mönnum eða var þetta ein-
faldlega andi þess tíma?
„Hvort tveggja. Frjálslynda guðfræðin,
sem þjóðkirkjan byggist á og á rætur sínar
í upplýsingartímanum, beið fyrst ákveð-
inn hnekki með fyrri heimsstyrjöldinni og
svo aftur með þeirri síðari. Frjálslynda
guðfræðin er í eðli sínu mjög bjartsýn á
hvaðeina sem lýtur að manninum, drif-
krafturinn í tilvist hans er sterk þrá til alls
sem gott er, fagurt og satt; frjálslyndu
guðfræðingarnir lögðu áherslu á að mað-
urinn gæti þroskast og samfélagið gæti
þar af leiðandi einnig þróast til betri veg-
ar. Seinni heimsstyrjöldin þurrkaði þessa
hugsun að verulegu leyti út og þá opnaðist
svigrúm fyrir mjög íhaldssama guðfræði
hér á landi. Hér er mjög lítil fyrirstaða
vegna smæðar landsins, guðfræðideildin
við Háskóla Íslands var og er líka fámenn
og kennarar fáir. Þess vegna er erfitt fyrir
okkur að halda uppi fjölbreytni sem
þekkist meðal stærri þjóða. Við erum að
súpa seyðið af því núna.“
– Horfir það til betri vegar?
„Það gerir það. Að mínu mati erum við
á tímamótum. Við erum búin að uppgötva
hvar við stöndum; að við erum illa sett í
sambandi við stjórnsýslu kirkjunnar.
Kirkjuþing hefur ekki virkað sem skyldi,
biskupsembættið er of fyrirferðarmikið í
lögum og reglum og kirkjan of miðstýrð.
Það er kjarni málsins.“
– Var að einhverju leyti hvikað frá
hinni íhaldssömu guðfræði innan kirkj-
unnar í biskupstíð Ólafs Skúlasonar?
„Að vissu leyti. Þótt guðfræðileg um-
ræða hafi ekki sett sterkan svip á kirkjuna
þá frekar en nú vaknaði í það minnsta
umræða um ný þjóðkirkjulög og nýja
skipan innan kirkjunnar. Það sem var
sérstaklega jákvætt við þennan tíma var
vaxandi gróska í starfi safnaðanna. Það er
að mínum dómi það jákvæðasta við þróun
kirkjunnar undanfarinn aldarfjórðung. En
vel að merkja segir litríkt safnaðarstarf
lítið um innri orku kirkjunnar, blómlegt
safnaðarlíf getur dafnað í hvernig kirkju
sem er, jafnvel í afturhaldssömustu
kirkjudeildum vestan hafs getur dafnað
fjölbreytilegt safnaðarstarf, a.m.k. á yf-
irborðinu.“
Gagnrýnin umræða súrefnið
– Hefur gengið illa að berjast fyrir lýð-
ræðisumbótum í tíð núverandi biskups?
„Verkin tala í því efni og þar eru lýð-
ræðisumbætur vandfundnar. Stjórn
kirkjunnar lýtur ekki öðrum lögmálum en
stjórn annarra stofnana. Biskupar líkt og
aðrir stjórnendur hafa tilhneigingu til að
kalla til samstarfs við sig fólk sem hugsar
líkt og þeir sjálfir. Það eru ekki allir sem
hafa víðsýni til að gera ráð fyrir fjöl-
breyttum skoðunum. Þegar svo er hallar
fljótt á lýðræðið og á gagnrýna umræðu, á
rökræðuna sem Lúther og hans menn
gerðu svo hátt undir höfði. Allar stofnanir
og allar hreyfingar þrífast á gagnrýninni,
skynsamlegri umræðu. Hún er súrefnið í
lýðræðislegu stjórnkerfi, það hefur lokist
upp fyrir mörgum undanfarin misseri.
Málið snýst því ekki um einstakar per-
sónur heldur um almenna umræðu á
vettvangi kirkjunnar.“
– Hvernig taka leikir sem lærðir innan
kirkjunnar þessu ákalli um aukið lýð-
ræði?
„Mér finnst almennar undirtektir vax-
andi, sérstaklega núna upp á síðkastið.
Það hefur orðið mikil vakning eftir ráð-
stefnuna í Skálholti. Þess vegna hef ég það
á tilfinningunni að við séum komin að
tímamótum og kirkjan muni senn taka
mjög margt til endurskoðunar. Það má
segja að hún sé að vissu leyti þvinguð til
þess en skoðanakannanir sýna að þjóðin
ber ekki nægilega mikið traust til kirkj-
unnar. Slík skilaboð frá þjóð til þjóðkirkju
ber vitaskuld að taka mjög alvarlega.
Þjóðkirkjan verður að geta talað við þjóð-
ina og notið trausts hennar.
Ég hef rætt þetta við erlenda kollega
mína og þeir hafa sömu sögu að segja,
kirkjan hefur víðar lækkað í áliti á und-
anförnum misserum. Í Þýskalandi er mér
hins vegar kunnugt um að kannanir hafi
leitt í ljós að öðru máli gegni um prestana.
Staða þeir er mjög stöðug og sterk miðað
við aðrar stéttir samfélagsins. Svoleiðis
skoðanakannanir hafa mér vitanlega ekki
verið gerðar hér á landi, þannig að við
sjáum ekki alla myndina.
Ímynd kirkjunnar út á við getur verið
allt önnur en sú sem sóknarbörnin upplifa
heima í eigin sókn. Þar er fólk nær kirkj-
unni sinni og skynjar þjóðkirkjuna með
öðrum hætti.“
Fælir fólk frá
– Ertu að segja að núverandi ímynd ís-
lensku þjóðkirkjunnar fæli fólk beinlínis
frá henni?
„Ég er ekki frá því. Undanfarið hefur
verið nokkur umræða meðal guðfræðinga
um þjóðkirkjuna sem hugsjón. Ein ástæð-
an er sögulegs eðlis. Sá biskup sem setti
þjóðkirkjuna á dagskrá á Íslandi var Þór-
hallur Bjarnarson en fyrsta prestastefna
hans var 1909 á Þingvöllum. Það er öld
síðan og af því tilefni er Kjalarnesspró-
fastsdæmi að undirbúa ráðstefnu í Reyk-
holti í maí með áherslu á tengsl frjáls-
lyndu guðfræðihefðarinnar og
þjóðkirkjunnar. Að mínu áliti þrífst þjóð-
kirkjan ekki svo vel sé í annarri guðfræði-
hugsun en þeirri frjálslyndu. Hún leggur
þunga áherslu á Jesú Krist og fyrirmynd
hans um breytni og lífsleikni, áhersla
hennar er minni á kirkjustofnunina, meiri
á trú einstaklingsins og gildi trúarinnar í
daglegu líf fólks. Einmitt þess vegna held
ég að þjóðin hafi lifað í hinni frjálslyndu
trúarhefð alla síðustu öld í það minnsta,
þótt kirkjan sem stofnun hafi lifað í ann-
arri trúarhefð undanfarna áratugi. Þetta
kemur glöggt fram þegar Helgisiðabókin
frá 1934 á blómatíma frjálslyndu guðfræð-
innar er borin saman við Handbókina frá
1981 á blómatíma íhaldssömu guðfræð-
innar. Þetta er stundum eins og svart og
hvítt.“
– Hvernig þá?
„Það sést til dæmis í sambandi við alt-
arisgönguna sem er einn af hápunktunum
í helgihaldi kirkjunnar. Í Helgisiðabókinni
frá 1934 er altarisgangan skilin sem sam-
félagsmáltíð. Þeir sem taka þátt í henni eru
að styrkja trú sína á Jesú Krist og sækja til
hans kraft og vilja til að taka hann sér enn
meir en áður til fyrirmyndar. Vilja verða
betri manneskjur og stuðla að betra sam-
félagi og betri heimi. Megináherslan í
Handbókinni frá 1981 að þessu leyti er sú
að Jesú er fórnað á krossinum, líkt og sak-
lausu lambi sem er fórnað fyrir syndir
mannanna. Þessi fórnarhugsun, sem
mörgum finnst vera framandi trúar-
hugsun, er ekki í eldri bókinni. Hér er því
um reginmun að ræða svo aðeins þetta
eina atriði sé nefnt.“
Þörf á gæðaúttekt
– Þú ert bjartsýnn á breytingar en verður
ekki Biskupsstofa áfram fyrirstaða á
leiðinni til aukins lýðræðis?
„Á meðan önnur sjónarmið eru þar ekki
uppi hlýtur svo að verða. Það er mikil þörf
fyrir stjórnsýslu- og gæðaúttekt á þjóð-
kirkjunni. Var ekki Ríkisútvarpið að fara í
gegnum slíka úttekt og fékk lága einkunn?
Kirkjan er ekkert smáfyrirtæki, hún er
stór stofnun á íslenskan mælikvarða og
hefði mjög gott af því að fara í gegnum út-
tekt af þessu tagi þótt ekki væri nema til að
leggja mat á lög hennar og starfsreglur sem
þar er starfað eftir.“
– Verður ekki biskupsembættið sjálft
að hafa frumkvæði að slíkri úttekt? Getur
einhver annar aðili gert það?
„Eins og ég gat um áðan hefur kirkju-
þing æðsta vald í málefnum þjóðkirkj-
unnar samkvæmt núgildandi lögum. Það
getur hins vegar ekki beitt valdi sínu sem
skyldi vegna þess að biskupsembættið
hefur sterka stöðu á kirkjuþingi enda býr
það enn að fornri frægð. Allt starfslið
kirkjuþings er til dæmis frá Biskupsstofu.
Forseti kirkjuþings hefur ekkert starfslið
og enga skrifstofu þótt svo eigi að heita að
hann hafi aðgang að starfsliði biskups-
embættisins. Það er líka ókostur að sú að-
ferð sem notuð er til að kjósa til kirkju-
þings fengi áreiðanlega ekki hæstu
einkunn alþjóðlegra eftirlitsaðila. Ég sat á
kirkjuþingi í sextán ár og veit að hlutverk
kirkjuþingsfulltrúa er ekki auðvelt, m.a.
vegna þess hvernig kosið er til kirkju-
þings. Það yrði að mínu viti til bóta ef kos-
ið yrði eftir listum, þar sem fólk sem hefur
sameiginleg baráttumál eða hugðarefni
gæti tekið saman höndum og skapað frjóa
málefnalega umræðu um kirkjuna og hlut-
verk hennar í íslensku samfélagi, slíka
umræðu skortir mjög.“
– Þannig að völd kirkjuþings eru meira
í orði en á borði?
„Einmitt.“
Tími kominn á uppgjör
– Er einhver von til þess að þetta breytist
í bráð? Er nokkurt fararsnið á núverandi
biskupi?
„Málið snýst í reynd ekki um einstaka
menn og einstaka biskupa. Við getum litið
svo á að biskup endurspegli vilja presta og
leikmanna á hverjum tíma. Þess vegna er
mikilvægt að umræðan um þetta tvennt sé
ávallt vakandi innan kirkjunnar: um guð-
fræði hennar og stjórnun.“
– Blasir ekki við að næstu bisk-
upskosningar verði mjög mikilvægar?
Verða þær ekki uppgjör milli íhaldssömu
guðfræðinnar og þeirrar frjálslyndu?
„Það gæti vel farið svo. Hins vegar
stefnir nú í kosningar til kirkjuþings, til
þess er kosið á fjögurra ára fresti. Það er
mikilvægasti stjórnunarvettvangur þjóð-
kirkjunnar og því mikilvægt að áhugasamt
fólk gefi kost á sér og sækist eftir þingsæti
þar. Brýnt er það það uppgjör sem þú
spyrð um fari fram í kirkjunni, ekki síst á
kirkjuþingi. Slík tímamót hljóta að verða,
þannig hafa hlutirnir gengið þegar litið er
til sögunnar. Við þurfum að gera upp við
þessa hálfu öld og byrja nýja tíma á breytt-
um forsendum, bæði hvað varðar guðfræði
og stjórnun kirkjunnar. Við þurfum að
hverfa frá miðstýringu og efla kirkjuþing
ennþá meira. Þannig undirstrikum við að
kirkjan er í sínu innsta eðli grasrótarsam-
félag og lýðræðisleg hreyfing.“ Morgunblaðið/RAX
Að mínu mati erum við á tímamótum. Við
erum búin að uppgötva hvar við stöndum;
að við erum illa sett í sambandi við stjórn-
sýslu kirkjunnar.
Dr. Gunnar Kristjánsson
sóknarprestur á Reynivöllum
í Kjós.