SunnudagsMogginn - 13.03.2011, Blaðsíða 30

30 13. mars 2011
T
engslin á milli hins danska leik-
húss og þess íslenzka hafa alltaf
verið sterk. Það er kannski of
mikið sagt, að íslenzkt leikhús
hafi sprottið upp úr því danska en frum-
kvöðlar íslenzkrar leiklistar leituðu til
Danmerkur á fyrstu árum 20. aldarinnar
eftir innblæstri, þekkingu og þjálfun og
öllu sem til þurfti.
Þegar hugsað er til baka verður það að
teljast meiri háttar afrek að koma upp
reglulegri leikhússtarfsemi eins og gert var
með stofnun Leikfélags Reykjavíkur árið
1897. Frumkvöðlarnir höfðu ekkert í
höndunum nema áhugann einan og það
hlýtur að hafa verið brennandi áhugi sem
rak þá áfram. Það var ekkert til. Hvorki
leikhús né annað sem til þurfti. Hvernig
urðu leiktjöldin til? Búningarnir? Efnin
sem notuð voru í gervin? Þetta fólk lagði
grundvöll að einum meginþætti í menn-
ingarlífi okkar á 20. öldinni með tvær
hendur tómar. Hér var byrjað nánast frá
grunni.
Þess vegna voru tengslin við Danmörku
ómetanleg. Þangað fóru þau og öfluðu sér
þekkingar og einhverrar menntunar. Á
milli Danmerkur og Íslands gengu bréf
með upplýsingum um það, sem var að ger-
ast í dönsku leikhúsi og tillögum um verk,
sem setja mætti upp á vegum Leikfélagsins.
Til baka komu bréf með upplýsingum um
ágreining og átök í þessu litla og fámenna
félagi. Það var tekist á þá ekki síður en nú!
Konunglega leikhúsið í Kaupmannahöfn
varð eins konar háborg leikmennta, sem
horft var til.
Upp úr þessu umhverfi allsleysis en
brennandi áhuga spratt sú leikkona íslenzk
sem til þessa dags hefur náð meiri árangri á
leiksviði með öðrum þjóðum en nokkur
annar Íslendingur – Anna Borg. Um miðja
síðustu öld var þetta nafn sveipað töfrum.
Í Skáldatíma segir Halldór Laxness um
íslenzku vikuna í Stokkhólmi 1932:
„Af íslenskum bókmenntum sem voru
uppi hafðar á viku þessari í Stokkhólmi
1932 hygg ég fátt hafi verið mjög markvert.
Þó var þar farið með eitt kvæði eftir íslend-
íng, varla meira en mínútu á leingd en svo
vel var á haldið, eða kannski öllu heldur
svo rétt að mér fanst sem nú hefði ég loks
feingið forskrift að ljóði, sem fyrir margra
hluta sakir væri algert.“
Og síðan segir nóbelsskáldið:
„Hver var sá er kendi mér að skilja þetta
smákvæði Jóhanns Sigurjónssonar og gaf
mér þann lykil að ljóðmælum, sem hefur
dugað mér um sinn? Hún var úng íslensk
leikkona björt yfirlitum, ég held ekki einu-
sinni þrítug, og gekk fram í tíguglegum al-
þýðleik, sem er einkennilegur fyrir Ísland,
með upphafinni kvenlegri góðvild í fasi og
máli. Mér fanst hún vera ímynd þeirrar ís-
lenskrar konu sem er ort um í þulu og
danskvæði. Í tempraðri mjúklega áblásinni
framsögn hennar fanst mér sem mælt væri
úr instum djúpum hins íslenska ljóðs – þó
kvæðið væri ort á dönsku. Þessi kona hét
Anna Borg.“
Til þessara orða Halldórs Laxness vitnar
eiginmaður Önnu Borg, danski leikarinn
Paul Reumert í eftirmála bókarinnar: Anna
Borg - Endurminningar, sem út kom árið
1965.
Aldarfjórðungi eftir að Stefanía Guð-
mundsdóttir, einn af stofnendum Leik-
félags Reykjavíkur og í hópi fremstu ís-
lenzkra leikara til dauðadags, dvaldist
veturlangt í Kaupmannahöfn, sótti leikhús
og lærði, stóð dóttir hennar, Anna Borg, á
sviði í Konunglega leikhúsinu og þreytti
frumraun sína þar. Hún átti eftir að verða
eins og Halldór Laxness orðaði það í fyrr-
nefndri bók sinni „ein af leikstjörnum
Norðurlanda“. Það hefur verið nánast ein-
stakt afrek að ná slíku valdi á danskri
tungu að hún gæti yfirleitt orðið gjaldgeng
þar.
Sennilega hefur Anna Borg orðið í huga
íslenzku þjóðarinnar ein af fyrstu táknum
þess, að afkomendur fátækra sjómanna og
bænda á afskekktri eyju gætu staðið fyrir
sínu úti í hinum stóra heimi, og skipaði
þann sess með óperusöngvurunum Pétri
Jónssyni og Stefáni Íslandi og síðar afreks-
mönnum í íþróttum á borð við Clausens-
bræður, Finnbjörn Þorvaldsson og Gunnar
Huseby og svo Friðriki Ólafssyni, sem á
sinni tíð var einn af fremstu skákmönnum
heims.
Saga Önnu Borg sótti á mig, þar sem ég
sat eitt kvöld í síðustu viku í leikhúsinu
gamla við Tjörnina, þar sem aldamótakyn-
slóðin lagði grundvöll að íslenzkri leiklist,
sem síðan hefur blómstrað. En nú var það
dönsk leikkona, sem er komin til Íslands
og hefur haslað sér völl á Íslandi hundrað
árum eftir að Stefanía Guðmundsdóttir og
vinir hennar sóttu til Danmerkur, sem stóð
á sviðinu gamla. Hún heitir Charlotte Bö-
ving.
Um frammistöðu hennar þessa kvöld-
stund má nota orð Halldórs Laxness um
Önnu Borg að Charlotte Böving hafi
„gengið fram í tíguglegum alþýðleik“ á
sviðinu í Iðnó og reyndar fannst gömlum
svínahirði frá Danmörku fyrir meira en
hálfri öld að í söng hennar og tali mætti
finna ímynd alls þess bezta í fari dönsku
þjóðarinnar.
Mér er minnisstætt hvað æskuvinkona
mín, Brynja heitin Benediktsdóttir, leik-
stjóri, var innilega glöð, þegar hún sagði
mér frá verðandi tengdadóttur sinni,
Charlotte Böving.
Iðnó lifir góðu lífi. Það andrúmsloft, sem
varð til í því húsi hverfur aldrei. Það getur
ekki horfið. Sagan er alls staðar. Og nú get-
ur kynslóðin sem man Önnu Borg og afrek
hennar komið í Iðnó og fylgzt með ungri
danskri leikkonu á íslenzku sviði. Og nýjar
kynslóðir Íslendinga geta komið þangað og
hrifizt af andblæ þess bezta, sem Danmörk
hefur upp á að bjóða.
Um Önnu Borg og Charlotte Böving
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@mbl.is
Í
gærdag hrapaði í sjóinn vestur við Búðardal
Grumman flugbátur er var að leggja af stað. Í
honum voru átta manns. Af sjö farþegum fórust
fjórir. Tvær konur, önnur hjeðan úr Reykjavík,
en hin frá Búðardal, og tveir karlmenn. Annar frá Ísa-
firði en hinn frá Búðardal. Af þeim fjórum sem bjarg-
að var slapp aðeins einn ómeiddur. Er slysið vildi til,
var veður hið besta og ládauður sjór.“
Með þessum orðum hófst frétt á forsíðu Morgun-
blaðsins föstudaginn 14. mars 1947.
Vélin var að koma frá Vestfjörðum, þar sem hún tók
farþega um borð á Ísafirði og Djúpuvík. Hún settist á
sjóinn skammt fyrir framan Búðardal og fimm farþeg-
ar, sem ætluðu að taka sér far með flugvélinni til
Reykjavíkur, voru fluttir þangað út á bát. Eftir litla
stund renndi flugmaðurinn vélinni til flugs og lyftist
hún, að sögn sjónarvotta, lítið eitt upp frá sjávarflet-
inum. Síðan sáu menn sér til mikillar skelfingar að
vélin tók að hallast, hvolfdist yfir á vinstri væng og
snerist með þeim afleiðingum að hún lenti á hvolfi í
sjónum, maraði þar í kafi.
Mennirnir á ferjubátnum sem fylgst höfðu felmtri
slegnir með framvindunni reru lífróður út að flugvél-
inni. Fimm af þeim átta sem í vélinni voru höfðu
komist út af sjálfsdáðum gegnum dyr vélarinnar,
þeirra á meðal flugmaðurinn. Í samtali við Morgun-
blaðið daginn eftir sagði Eiður Sigurðsson, sem var í
ferjubátnum ásamt Aðalsteini Guðmundssyni, að
greiðlega hefði gengið að bjarga þeim sem út úr vél-
inni komust. Gerði hann ráð fyrir að liðið hefðu um 15
til 20 mínútur frá því að flugvélin hrapaði þangað til
fólkið var komið í bátinn. En að því búnu taldi hann
að ekkert viðlit hefði verið að bjarga þeim sem inni í
vélinni voru. Flugvélin var þá löngu orðin full af sjó
og sennilega hefðu farþegarnir aldrei náð að losa sig
úr sætisbeltum.
Eiður og Aðalsteinn reru í land með farþegana
fimm. Fjórir voru með meðvitund en einn ekki með
lífsmarki. Þegar í land var komið hóf héraðslæknir
lífgunartilraunir en þær báru ekki árangur. Flugmað-
urinn særðist á höfði, kona handleggsbrotnaði en tveir
karlar sluppu lítið sem ekkert meiddir úr þessum
hildarleik.
Við komuna í land stukku aðrir menn strax út í
ferjubátinn og ætluðu að freista þess að ná þeim sem
fastir voru í flugvélinni. Þeir voru ekki komnir nema
skammt frá landi þegar flugvélarflakið sökk.
Þau sem fórust með flugbátnum voru frú Elísabet
Guðmundsdóttir, Búðardal, kona Magnúsar Rögn-
valdssonar verkstjóra; frú María Guðmundsdóttir,
ekkja Guðjóns Gamalíelssonar húsameistara, frá Berg-
stöðum við Bergstaðastræti, Reykjavík; Einar Oddur
Kristjánsson, gullsmiður á Ísafirði. Hann lét eftir sig
konu og þrjú uppkomin börn; Magnús Sigurjónsson
frá Hvammi í Dölum. Hann var ungur maður og ein-
hleypur.
Við rannsókn slyssins kom fram að flugmaðurinn
taldi að vinstri hreyfill flugvélarinnar hefði bilað.
Hann hafði heyrt annarlega skelli frá hreyflinum.
Hann hafði gert tvær misheppnaðar tilraunir til að
koma vélinni á loft áður en það tókst í þriðju atrennu.
Ísing var á framrúðu vélarinnar. Skyndilega tók vélin
að halla yfir á vinstri hlið og gerði flugmaðurinn, að
því er fram kom við rannsóknina, ítrekaðar tilraunir
til að rétta hana af en án árangurs. Hún féll því
stjórnlaus í hafið. Þremur dögum síðar tókst að ná
flugvélinni af hafsbotni og líkunum þremur sem í
henni voru. Við aðgerðina brotnaði flakið í tvennt.
Í skýrslu sinni um viku eftir slysið komst skoð-
unarmaður flugvéla að þeirri niðurstöðu að annað
tveggja hefði valdið slysinu, vélarbilun eða ofris.
orri@mbl.is
Mannskætt
flugslys við
Búðardal
Forsíða Morgunblaðsins 14. mars 1947.
’
Mennirnir á ferjubátnum sem
fylgst höfðu felmtri slegnir með
framvindunni reru lífróður út
að flugvélinni.
Grumman-flugbátur eins og sá sem fórst.
Á þessum degi
13. mars 1947