SunnudagsMogginn - 27.03.2011, Blaðsíða 42

42 27. mars 2011
É
g minntist í síðasta þætti á Vest-
ur-Íslendinginn og rithöfundinn
Jóhann Magnús Bjarnason
(1866-1945), þann sem m.a.
skrifaði vinsælar sögur um Eirík Hansson
og Brasilíufarana. Oft hef ég undrast að
hann skuli hafa getað samið slík snilld-
arverk á íslensku, þegar þess er gætt að
hann yfirgaf Ísland aðeins níu ára. Vissu-
lega var hann löngum í „íslensku“ um-
hverfi, en skólagangan var frá upphafi í
enskumælandi veruleika – og hann var af-
ar vel lesinn í enskum og amerískum bók-
menntum. Íslenskir ritdómarar áttu það
til að finna að málfari hans; fleiri voru þeir
þó sem hrósuðu honum, m.a. sjálfur
Matthías Jochumsson.
Auðvitað má greina ensk máláhrif í
textum Jóhanns Magnúsar, og mig langar
til að sýna fram á það síðar í góðu tómi. En
á móti kemur að stíláhrif enskra snillinga
hafa augljóslega haft þau áhrif að rit hans
urðu eins lifandi og leikandi og raun ber
vitni (innskot: Við þyrftum að ræða miklu
meira um stíl; við eltumst gjarnan við
orðalag og beygingar en gleymum heild-
arsvipnum). Það var í frásagnartækni Jó-
hanns Magnúsar eitthvað alveg nýtt og
heillandi sem hefur hrifið lesandann
beggja vegna hafsins. Sérstaklega vek ég
athygli á samtölunum og þeim sérkennum
í málfari sem skáldið gefur hverri persónu.
En hér langar mig að sýna dæmi um það
hvernig Jóhann Magnús „kallaðist á“ við
sér eldri íslenskan höfund.
Í fjórða kafla sögunnar af Eiríki Hans-
syni segir frá því þegar söguhetjan hefur
flúið frá frú Patrik í annað sinn og er nú í
hestakerru á lokaáfanganum heim í Ís-
lendinganýlenduna í Mooseland í Nýja-
Skotlandi:
Við þutum af stað eins og elding.
Áfram, áfram, fram hjá húsum og
hlöðum, yfir ár og læki og gegn um
þorp og kauptún, eins og leiðin lá.
Áfram, áfram eftir rennisléttum veg-
inum, sem lá meðfram Musquodobo-
it-fljótinu. Áfram, áfram í hendings
kasti fram hjá búðinni hans Jóns
Higgins, fram hjá Corbacks-þorpinu,
fram hjá búgarðinum hans Daniels
Reids, fram hjá myllunni hans Archi-
baldar, upp hálsinn hjá búgarðinum
hans Bob Millers, og þaðan inn í
Mooselands-skógana. Áfram, áfram!
Ferð er lýst með síendurtekningu orðs-
ins áfram (samklifun (epizeuxis) og upp-
hafsklifun (anafora)); og smáorðin fram
hjá, yfir, gegn um, upp og inn stuðla að
stígandi í frásögninni. Hið margend-
urtekna fram hjá gefur einnig í skyn hrað-
ann og óþolinmæðina (sem síðan breytist í
sorg þegar Eiríkur kemst að því að amma
hans sé dáin). Síðustu orðin kallast á við
upphafið (symploce). Liðfallið (það vant-
ar bæði umsögn og frumlag) ýtir undir
tilfinningu hraða og spennu.
Enginn vafi er á því að Jóhann Magnús
hefur lesið smásöguna Vonir eftir Einar H.
Kvaran sem birtist árið 1890. Hún hefst á
þessum orðum:
Áfram, áfram! Áfram móti gustinum,
sólþrungnum, glóðheitum, sem and-
ar á innflytjandann, ef hann stingur
höfðinu út úr vagnglugganum. Áfram
yfir sléttuna, ómælilega, endalausa,
fulla af friði, minnandi á hvíldina ei-
lífu. Áfram til undralandsins, fyr-
irheitna landsins, landsins, þar sem
vinir og landar bíða eftir manni,
óþreyjufullir eftir að biðja mann vera
velkominn, faðma mann, kyssa
mann; landsins, þar sem auðurinn
og ánægjan og gæfan og frelsið og
virðingin bíða manns, og hlaupa upp
í fangið á manni, óðara en mann ber
að garði; landsins, sem embætt-
ismennirnir heima sögðu að væri
helvíti, og útflutninga-agentarnir
sögðu að væri paradís! Áfram,
áfram!
Þórir Óskarsson lýsir þessum upphafs-
orðum Vona í Íslenskri stílfræði
(1994:544-545) og fræðiorðin hér að ofan
fékk ég að láni hjá honum. Augljóst er
sambandið milli þessara tveggja texta. Jó-
hann Magnús hefur hrifist af skáldbróður
sínum sem einmitt bjó vestanhafs þegar
hann samdi Vonir þar sem lýst er óþol-
inmæði Íslendingsins í járnbrautarlestinni
að komast loks alla leið til landa sinna í
Winnipeg (og verða svo fyrir miklum
vonbrigðum). Jóhann Magnús hefur vilj-
að gera tilbrigði við þetta stef Einars
Kvaran og tekist bærilega.
Nú er unnið að útgáfu á dagbókum Jó-
hanns Magnúsar. Þetta er gullnáma um líf
vestur-íslensks listamanns og samfélag
hans. Og sögurnar um Brasilíufarana og
Eirík Hansson eru væntanlegar í hand-
hægri útgáfu jafnframt því sem hlusta.is
hefur látið lesa þær upp.
Tölum meira
um stíl
’
Við þyrftum að ræða
miklu meira um stíl;
við eltumst gjarnan
við orðalag og beygingar en
gleymum heildarsvipnum
El
ín
Es
th
er
Hvert þá?
Áfram, áfram,
áfram, áfram!
Áfram, áfram!
Ég er ekki alveg
viss um að þú skiljir
hvernig þetta virkar...
Málið
Tungutak
Baldur Hafstað
bhafstad@hi.is
Þ
etta er stærsta þýðingarverkefni
sem ráðist hefur verið í á ís-
lenskum bókmenntum, og
stærsta þýðingarverkefni í ein-
um bókaflokki í veröldinni, eftir því sem
við komumst næst,“ segir Jóhann Sig-
ursson, útgefandi hjá Sögu forlagi, um
heildarútgáfu Íslendingasagnanna á
dönsku, norsku og sænsku sem unnið er
að á hans vegum.
„Þetta verða um það bil 9.000 hefð-
bundnar blaðsíður, um þrjár milljónir
orða í þessum þremur útgáfum. Þetta eru
40 Íslendingasögur og 54 sagnaþættir að
auki. Þetta er alveg sama innihald og í
ensku útgáfunni.“
Þessar nýju þýðingar byggjast á
heildarútgáfu sagnanna á ensku sem Jó-
hann stóð að ásamt Sigurði Viðari Sig-
mundssyni sem nú er látinn, en sú útgáfa
kom út árið 1997. Þeim hefur hvarvetna
verið vel tekið og fengið mikla umfjöllun.
„Í framhaldi af útgáfunni á ensku
gerðum við samning við Penguin um út-
gáfu á tíu stökum kiljum úr heildarútgáf-
unni, sem við ritstýrðum og undir-
bjuggum fyrir prentun en þeir dreifðu um
allar jarðir,“ segir Jóhann. „Þessar út-
gáfur hafa margfaldað útbreiðslu Íslend-
ingasagnanna frá því sem áður var. Stefnt
er að svipuðum útgáfum á Norð-
urlöndum. Þessar bækur hafa þegar selst í
mjög stórum upplögum en langmest hef-
ur selst af svokallaðri „Best of …“-bók
sem er þykkt bindi og inniheldur meðal
annars höfuðsögurnar Laxdælu, Grettlu
og Egils-sögu, auk annars góðgætis.
Sú bók hefur til að mynda selst gríð-
arvel í bókaverslunum hér á landi síðustu
sumur og þess má geta að hún hefur verið
í „Book of the Month“-klúbbnum.
Í stökum útgáfum seljast Njála, Egla,
Grettla og Laxdæla best, og einnig er fín
sala í bók sem Gísla-saga Súrssonar og
Eyrbyggja eru saman í.
Stjórnendur Penguin vöktu máls á
því á dögunum að þeir íhugi að bjóða
okkur að þeir gefi heildarsafnið út aftur, í
lúxusbandi með sérstöku skýringabindi,
og nú er verið að ræða það.“
Jóhann segir áhuga erlendra lesenda
á Íslendingasögunum sífellt vera að
aukast.
„Í Háskóla Íslands eru til tölur um að
yfir tuttugu prósent af erlendum ferða-
mönnum sem komi hingað til lands komi
vegna áhuga á sögunum.
Víða um land er fólk í ferðaþjónustu í
síauknum mæli að undirbúa það að geta
sýnt ferðamönnum sögustaði og sögu-
slóðir, því áhuginn er mikill.“
Leitaði stuðnings á Norðurlöndum
Jóhann hratt hinu stóra norræna þýðing-
arverkefni af stað árið 2007 og er óhætt að
taka undir að það sé mikið að vöxtum;
alls koma á sjöunda tug þýðenda, fræði-
manna, yfirlesara og ritstjóra að því. Út-
gáfustjóri þýðinganna er Gísli Sigurðsson,
rannsóknaprófessor á Árnastofnun, og
með honum í ritnefnd eru tveir fyrrver-
andi forstöðumenn Árnastofnunar, Jónas
Kristjánsson og Vésteinn Ólason, Örn-
ólfur Thorsson, íslenskufræðingur og for-
setaritari, og Viðar Hreinsson íslensku-
fræðingur, sem ritstýrði ensku útgáfunni.
Þá eru sérstakir ritstjórar þýðinganna í
hverju hinna þriggja landa; prófess-
orarnir Jon Gunnar Jörgensen og Jan
Ragnar Hagland í Noregi, Annette Lassen,
fræðimaður hjá Stofnun Árna Magn-
ússonar í Kaupmannahöfn, fyrir hönd
Danmerkur, og Kristinn Jóhannesson
lektor og Karl-Gunnar Johansson dósent
fyrir Svíþjóð.
„Í kjölfarið á ensku útgáfunni fannst
mér kominn tími til að huga að þessum
sameiginlega arfi allra Norðurlandanna og
fara í samstillt norrænt átak um að gefa
Íslendingasögurnar út í Noregi, Svíþjóð
og Danmörku, í heildarútgáfu sem
byggðist á ensku útgáfunni,“ segir Jó-
hann.
Alþingi veitti fyrst stuðning til verks-
ins, árið 2007, og dugði það framlag til að
ýta verkinu úr vör.
„Svo dró ský fyrir sólu, þegar hrunið
kom,“ segir hann. „Þá hafði ég gert
Rúmlega 50 að
þýða Íslandinga-
sögurnar á
Norðurlandamál
„Þetta er stærsta þýðingarverkefni sem ráðist
hefur verið í á íslenskum bókmenntum,“ segir
Jóhann Sigurðsson útgefandi um væntanlega
heildarútgáfu á Íslendingasögunum á dönsku,
norsku og sænsku. Á sjöunda tug þýðenda,
yfirlesara og ritstjóra koma að verkinu.
Einar Falur Ingólfsson efi@mbl.is
Lesbók