Saga - 2002, Blaðsíða 270

268
RITDÓMAR
öldum án þess þó að rekja af slíkri nákvæmni og alúð þá pólitísku og
samfélagslegu þræði sem hvert sambúðarform var ofið úr. Þessi rann-
sókn Auðar mun trúlega flokkast undir félagssögu, en nafngreindir
einstaklingar eru samt víða kallaðir á vettvang til að bregða upp raun-
hæfri mynd af aðstæðum. Það kann að vera að frillur þær sem nefnd-
ar eru til sögunnar hafi ekki búið við óverðugt hlutskipti að dómi
samtímamanna sinna. Engu að síður er ekki annað að sjá en að þær
hafi verið notaðar sem „skiptimynt" í pólitískum viðskiptum karl-
manna. Hvaða áhrif hafði það á stöðu, virðingu og „sjálfsmynd" þess-
ara kvenna? Afstaða kirkjunnar er sérstakt rannsóknarefni, en óneit-
anlega styðja rannsóknir Auðar þann grun að dálæti kirkjunnar á
konungsvaldi hafi öðrum þræði verið af siðlegum ástæðum: Með öfl-
ugu miðstýrðu valdi í höndum konungs var brostinn grundvöllur
undir víðtæku frilluhaldi, að minnsta kosti í pólitískum tilgangi.
Einnig er ástæða til að velta því fyrir sér hvort umburðarlyndi kirkj-
unnar (eða réttara sagt biskupa) gagnvart fylgilagi presta megi að ein-
hverju leyti skýra á svipaðan hátt og frilluhald leikmanna: Kirkjan á
hinum dreifðu stöðum þurfti sjálf á bandamönnum úr leikmannastétt
að halda til að ná fram markmiðum sínum og standast í veraldarvolki
og varð því að gæta þess að styggja þá ekki framar en nauðsyn bar til.
Þannig spretta fram nýjar spurningar og íhugunarefni af verki Auðar,
og er það aðal góðra bóka.
Gunnar F. Guðmundsson
SÆMDARMENN. UM HEIÐUR Á ÞJÓÐVELDIS-
ÖLD. Hugvísindastofnun Háskóla íslands. Greina-
safn. Höfundar: Gunnar Karlsson, Helgi Þorláksson,
Sólborg Una Pálsdóttir, Sverrir Jakobsson og Torfi H.
Tulinius. Reykjavík 2001. 155 bls. Nafna- og atriðis-
orðaskrár.
I eftirmála greinasafnsins Sæmdarmenn stingur Gunnar Karlsson upp á
því að bókin „kallist fyrst í annarri kynslóð rita um félagslegt eðli virð-
ingar í íslenska þjóðveldinu" (bls. 148). Er það að vissu leyti réttnefni-
Eins og Gunnar bendir á eru greinarnar að mörgu leyti uppreisn gegn
fyrri hugmyndum um eðli sæmdar eða virðingar eða að minnsta kosti
endurskoðun á þeim. Er því eðlilegt að sjónum sé beint að skrifum
þeirra manna sem einkum hafa fengist við rannsóknir á sæmd sem fé-
lagslegu fýrirbrigði. Hér eru því mikilvægar rannsóknir Jesses Byocks,
Williams Ians Millers og ekki síst Prebens Meulengrachts Sorensens í
brennidepli og er bókin tileinkuð minningu þess síðastnefnda.