Morgunblaðið - 17.06.2010, Qupperneq 19

sem við höfum nú brennt okkur á á allra síð-
ustu árum. Allt þetta sýnir okkur að eðli og
inntak sjálfstæðisins er nú þegar annað og
verður annað á komandi árum en það var þegar
þjóðin fagnaði lýðveldisstofnum árið 1944 eða
sameinaðist í baráttunni fyrir útfærslu land-
helginnar.
Þess vegna finnst mér brýnt að dagar eins
og 17. júní og 1. desember séu nýttir til efnis-
legrar umræðu um sjálfstæðið, um framtíðina,
um lærdómana af sögunni og hvert við ætlum
okkur sem þjóð.“
– Erum við orðin of góðu vön á Vestur-
löndum hvað varðar lýðræði og mannréttindi?
Kunnum við ekki að meta það sem við höfum?
„Ég held að það sé töluvert til í því,“ segir
Ólafur Ragnar. „Síðustu tveir, þrír áratugir
hafa á margan hátt verið okkur góðir. Þá höf-
um við og nýjar kynslóðir notið árangursins af
baráttu fyrri kynslóða, bæði baráttunni fyrir
sjálfstæði þjóðarinnar og baráttunni fyrir út-
færslu landhelginnar og hinum efnahagslegu
undirstöðum sjálfstæðisins. Við höfum líka
notið þess að búa í landi þar sem lýðræðið hef-
ur þróast á afdráttarlausan hátt. Við höfum
einhvern veginn öðlast þann skilning að allt sé
þetta traust og því verði ekki haggað, en ef við
lítum bæði á okkar eigin sögu svo ekki sé
minnst á sögu annarra þjóða, hvað þá í öðrum
heimshlutum, sjáum við hvað sjálfstæði smá-
þjóða er nýtt af nálinni.“
– Hvaða augum lítur þú embætti forsetans?
Á forsetinn að vera sameiningartákn? Hvert á
hlutverk forsetans að vera þegar ólga er í sam-
félaginu og traust til lykilstofnana er í lág-
marki, ríkisstjórn er felld og í bloggheimum
falla daglega stór orð, meðal annars um for-
setaembættið?
„Forsetinn hefur mörgum hlutverkum að
gegna,“ segir Ólafur Ragnar. „Stundum geta
þau stangast á. Það er tvímælalaust mikilvægt
hlutverk forsetans að reyna að stuðla að sátt og
samlyndi og að mál séu til lykta leidd á farsæl-
an hátt. En forsetinn hefur líka stjórnskipu-
lega stöðu, sem getur knúið hann til að taka
umdeildar ákvarðanir, ákvarðanir, sem skapa
átök um verk forsetans. Það hefur gilt um alla
forseta. Slíkur ágreiningur var til dæmis um
verk Sveins Björnssonar að mörgum árum eft-
ir andlát hans var háð hörð ritdeila um þau á
síðum Morgunblaðsins. Fyrirrennari minn,
Vigdís Finnbogadóttir, lýsti því í nýlegri ævi-
sögu sinni hvernig afstaða hennar til áskorana
um þjóðaratkvæðagreiðslu um EES-samning-
inn hefði leitt til þess að mikill fjöldi fólks hætti
að heilsa henni og horfði til hennar með fjand-
skap. Forsetar geta oft verið knúnir til þess að
taka ákvarðanir, sem valda ágreiningi og and-
stöðu við forsetann.
Ég minnist þess frá mínum yngri árum að í
röðum vinstra fólks á Íslandi og framsóknar-
manna var hörð gagnrýni á Ásgeir Ásgeirsson
fyrir hlut hans í myndun viðreisnarstjórnar-
innar. En á þessum tímum voru engir blogg-
heimar og fjölmiðlunin var allt öðru vísi. Það
voru fyrst og fremst flokksblöð, sem héldu sig
innan ákveðins ramma. Þessi ólga og þessi
gagnrýni var ekki á yfirborðinu.“
– Þú vilt segja að ólgan hafi verið þarna en
ekki haft farveg?
„Ég nefni bara þessi dæmi, sem eru þekkt,
ólgan birtist en ekki í heimildum frá þessum
tíma vegna eðlis blaðanna og hve Ríkisútvarpið
var tiltölulega lokað í samanburði við hvernig
það er nú og upplýsingatæknin hafði ekki
skapað bloggheima. Á því umræðutorgi sem
vinnustaðirnir og heimilin voru áður fyrr féllu
mörg þung orð, en þau hafa horfið í gleymsku
sögunnar.
Við nefndum Jón Sigurðsson áðan. Þó að
hann sé núna óumdeilt sameiningartákn okkar
Íslendinga, þá voru harðar deilur um hann á
sinni tíð, svo harðar að hann treysti sér ekki til
að koma til þings þótt hann ætti að gera það
sem kjörinn þingmaður.
Við lofsyngjum nú vísnaskáldið góða, Jónas
Hallgrímsson, en gleymum því hve hatramm-
lega Fjölnismenn voru gagnrýndir á sinni tíð.
Auðvitað er nauðsynlegt að hafa þetta í huga
hvað varðar forsetann sem sameiningartákn.
Örlögin geta hagað því þannig að forsetinn,
bæði í tengslum við stjórnarmyndanir og mál-
skotsréttinn, þurfi að taka ákvarðanir, eða taka
ekki ákvarðanir, sem leiði til verulegrar gagn-
rýni og ólgu. Ef forsetinn legði ofuráherslu á
sameiningartáknið væri viss hætta á að hann
forðaðist að taka þær ákvarðanir, sem hann
þyrfti að taka – vegna þess að þær kynnu að
valda þannig ágreiningi og andstöðu að skuggi
myndi falla á sameiningartáknið.
Í aðdraganda þess að ég tók ákvörðun um að
vísa fjölmiðlalögunum til þjóðarinnar árið 2004
höfðu margir á orði að hún samræmdist ekki
því hlutverki sem fælist í sameiningartákninu,
en margir studdu hana hins vegar. Síðan tók ég
þá ákvörðun á þessu ári að vísa Icesave-lög-
unum í þjóðaratkvæðagreiðslu og þá sögðu
ýmsir enn á ný að það samrýmdist ekki sam-
einingarhlutverkinu og margir þeirra, sem
studdu hvað ákafast ákvörðun mína 2004,
gagnrýndu hvað ákafast ákvörðunina 2010.
Það er vandlifað.
Ef forsetinn hugsaði fyrst og fremst um það
hlutverk, sem kallað er sameiningartákn, væri
hætta á því að hann myndi bregðast skyldum
sínum innan stjórnkerfisins, jafnt bæði þeim
sem varða 26. grein stjórnarskrárinnar og við
stjórnarmyndanir. Hann þarf að geta tekið
ákvarðanir þó að þær leiði til ágreinings ef
hann er sannfærður um að þær séu réttar
vegna þess að þær muni skapa festu í stjórn-
kerfinu.“
Ólafur Ragnar telur að mikil breyting hafi
orðið á störfum forseta frá fyrstu áratugum
lýðveldisins. „Nú lifum við í miklu margbrotn-
ara samfélagi þar sem er kallað eftir þátttöku
forsetans á fjölþættari vettvangi en áður var,
jafnt innan lands sem utan,“ segir hann. „Ég
hef til dæmis á síðustu tíu árum eða svo flutt
hátt í fjögur hundruð ræður, sem eru birtar á
heimasíðu forsetaembættisins.
Á fyrstu áratugum lýðveldisins fluttu forset-
arnir kannski örfáar ræður á hverju ári, telj-
» Í því umróti, sem er á al-þjóðavettvangi og hefur
verið í okkar eigin málum er
sjálfsákvörðunarréttur, sem er
kjarni sjálfstæðisins, svo dýr-
mætur að hann er í raun það
mikilvægasta sem við höfum í
okkar eigin höndum.
„Við höfum einhvern veginn öðlast þann skiln-
ing að allt sé þetta traust og því verði ekki
haggað, en ef við lítum bæði á okkar eigin sögu
svo ekki sé minnst á sögu annarra þjóða, hvað
þá í öðrum heimshlutum, sjáum við hvað sjálf-
stæði smáþjóða er nýtt af nálinni.“
19
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 17. JÚNÍ 2010