Ný saga - 01.01.1998, Blaðsíða 18

Vésteinn Ólason
„Getur nokkur
nokkurntíma
verið nokkrum
trúr nema sjálf-
um sér. “
Kalla má að hér
komi saman í
einum punkti
margt af því
sem Halldór
Kiljan Laxness
hugsaði um lífs-
gildi á efri árum
líka sjá merki í síðari sögum. Það eru væntan-
lega dýpstu áhrif fornrar sagnahefðar á skáld-
sagnagerð Halldórs Kiljans Laxness.
Eftir Gerplu
Eftir Gerplu er þó ekki auðvelt að finna með-
al sagna Halldórs verk sem bjóði heim sam-
anburði við fornsögur. Brekkukotsannáll,
Kristnihald undir Jökli, Guðsgjafaþula, minn-
ingasögurnar, jafnvel Paradísarheimt. Þetta
eru sögur í annarri tóntegund. Eftir stendur
Innansveitarkronika. I þessari einföldu og
fremur stuttu frásögn, sem kom út 1970, segir
sögumaður, sem virðist vera Halldór sjálfur,
sögu úr Mosfellssveit. Hún er ekkert lík fs-
lendingasögum á ytra borði. Sögumaður reyn-
ir hvergi að leyna sjálfum sér, heldur er hann
fremur málglaður og lætur koma skýrt fram
hvernig hann hefur öðlast vitneskju sína um
söguefnið. Sumt er á almannavitorði í Mos-
fellssveit, sumt hefur hann úr samtöium við
sögufólk, og jafnvel er vitnað í ritaðar heim-
ildir. Ef jafna ætti þessum sögumanni við ein-
hvern fornan sagnaritara væri það helst Ari
fróði, þótt Ari sé ekki svona málglaður, en
reyndar er það Ijóst að rit hans var Halldóri
mjög hugleikið á þessunr árum. Þá væri líka
hægt að finna hliðstæður hjá sagnaþulum síð-
ari alda sem drógu saman margvíslegan fróð-
leik um nálæga fortíð og fjarlægari.
Innansveitarkronika er sem sagt engin til-
raun til að semja íslendingasögu, en ég held
þó að leita megi skilnings á meginatriði þeirr-
ar bókar í skrifum Halldórs Kiljans Laxness
um íslendingasögur. í „Minnisgreinum um
fornsögur“, senr hér hefur þráfaldlega verið
vitnað í, talar hann um „að geta séð hlutinn í
því Ijósi þar sem hann verður merkilegur í
sjálfum sér, metið hann vegna þess senr
hann er - en ekki vegna dæmisögugildisins“.31
Ef Hrísbrúingar eru dæmi um eitthvað, l'ull-
trúar fyrir eitthvað annað en sjálfa sig, verður
lesandinn að skera úr um það fyrir sjáifan sig.
Sagan gefur það ekki í skyn. Og jafnvel villu-
ráf Guðrúnar Jónsdóttur með brauðhleif hekl
ég eigi ekki að vera táknrænt í þessari sögu
þótt hún sýni staðfestu á borð við hetjur ís-
lendingasagna sem gengu heldur í dauðann
en víkja frá ákveðnum siðareglunr. Guðrún
villist matarlaus í þrjá sólarhringa en ekki
hvarflar að henni að narta í brauðhleif sem
hún hefur nreðferðis og hefur verið trúað fyrir.
Eins og Preben Meulengracht Sprensen
hefur dregið franr í ágætri grein unr Innan-
sveitarkroniku,32 má líta svo á að kjarni sög-
unnar felist í orðum Guðrúnar í samtali við
sögumann: „Getur nokkur nokkurntíma ver-
ið nokkrum trúr nenra sjálfum sér.“33 Kalla
má að hér komi saman í einum punkti nrargt
af því sem Halldór Kiljan Laxness hugsaði
um lífsgildi á efri árunr. Hann hafnaði sem
kunnugt er hugmyndafræði og kenningum. í
því fólst ekki afneitun siðgæðis heldur sú hug-
mynd að persóna í lífi eða sögu sé þá sönn ef
hún breytir eftir reglu sem er algerlega sam-
gróin henni sjálfri, hluti af vitund hennar um
sjálfa sig. Gísli Súrsson vegur Þorgrím af því
að hann á ekki annarra kosta völ, Njáll geng-
ur inn í brennuna, og Guðrún Jónsdóttir ráfar
um soltin með brauðhleifinn ósnertan. Þetta
fólk er ekki tákn fyrir neitt annað en sjálft sig,
en þó er það holdgerving dyggða sent stjórna
lífi þess, dyggða sem eill sinn voru etv. sam-
eiginlegar mörgum þar sem þetta fólk lifði.
Að því leyti er það fulltrúar, og við getum
jafnvel litið á það sem tákn, en það er okkar
eigið val. Við komumst þó ekki fram hjá mik-
ilvægum mun á mannlýsingum Innansveitar-
kroniku og íslendingasagna. Breytni þeirra
sem eru trúir sjálfum sér er ekki bara eðlileg
heldur sjálfsögð í íslendingasögu. Það lætur
amk. nærri. Menn geta efast um að Gunnar á
Hlíðarenda, Gísli Súrsson eða Skarphéðinn
breyti alltaf rétt, en þeir eru ekki undantekn-
ingar eða sérvitringar. Þeir eru fullgildar per-
sónur í harmsögu. Hrísbrúingar og Guðrún
Jónsdóttir eru einkennilegar manneskjur. Þær