Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1984, Qupperneq 9

ÁSTA SVAVARSDÓTTIR
Samfellt eða ekki samfellt?
Um vensl hljómenda í íslensku og þáttagildi /l/
0. Inngangur
Nefhljóð, hliðar- og sveifluhljóð eru almennt talin mynda hljóðkerf-
islegan flokk á grundvelli þáttarins [hljómandi] (sonorant) sem þau
hafa sameiginlegan með sérhljóðum en andstætt öðrum samhljóðum.*
í greininni er fjallað um innbyrðis vensl þessara hljóða og athugað
hvernig best má gera grein fyrir þeim með þáttagreiningu.1 Einkum
er athyglinni beint að skyldleika /1/ við nefhljóðin annars vegar og
sveifluhljóðið hins vegar og gildi þáttarins [samfellt] (continuant) í því
sambandi. Chomsky & Halle (1968:317) skilgreina þennan þátt út frá
því hvort lokun verður í munni við myndun hljóða eða ekki; ef svo
er ekki telst hljóð [+samfellt]. Samkvæmt þessu eru nefhljóðin ásamt
lokhljóðum ekki samfelld en bæði hliðar- og sveifluhljóð eiga það sam-
merkt með önghljóðum að vera samfelld.
Páttagreining umræddra hljóða í íslensku hefur verið sniðin eftir
þáttagreiningu samsvarandi enskra hljóða og /l/ og /r/ bæði talin sam-
felld (sjá t. d. Höskuldur Þráinsson 1975:26). Sú greining er í samræmi
við eldri hugmyndir um eðli og vensl þessara hljóða. Þannig telur Jón
Ófeigsson bæði [1] og [r] upp með önghljóðum („Hæmmelyd", 1920-
24:xvii) sem jafngildir því væntanlega að bæði hefðu þáttamerkinguna
[+samfellt]. Jakob Jóh. Smári flokkar þessi tvö hljóð (ásamt órödduð-
* Greinin er unnin upp úr lokaritgerð í námskeiðinu fslensk hljóðkerfisfræði vorið
1983 en birtist hér talsvert breytt. Ég á kennara mínum, Höskuldi Þráinssyni, og ekki
síður Eiríki Rögnvaldssyni gott að gjalda fyrir ótal ráð og ábendingar og verður þeim
seint fullþakkað.
1 Eins og kunnugt er koma a. m. k. eftirtalin framburðarafbrigði umræddra hljóða
fyrir í íslensku: [mmnnppqrjrrll] (sjá t. d. Magnús Pétursson 1976:39-40)
en hér er gert ráð fyrir að þau megi öll leiða af fjórum baklægum fónemum, /m n
1 r/, með hljóðkerfisreglum sem virka í tilteknu umhverfi (sbr. t. d. Kristján Árnason
1980a: 119-120; Höskuldur Þráinsson 1975:22-26). f greininni er miðað við þáttakerfi
Chomsky & Halle (1968) í öllum aðalatriðum (sjá líka Ladefoged 1975:240-249). fslensk
heiti þáttanna og skilgreiningar má finna hjá Eiríki Rögnvaldssyni (1984:45-47).