Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1984, Qupperneq 18

Asta Svavarsdóttir
16
3. Hljóðkerfisleg víxl
3.0
I reglumálfræði er gert ráð fyrir því að menn geymi að jafnaði bara
eina grunnmynd hvers orðstofns eða orðhluta í minninu og af henni
séu mismunandi yfirborðsmyndir leiddar með almennum reglum. Mál-
fræðingar hafa að sjálfsögðu engan beinan aðgang að baklægum mynd-
um heldur verða að leiða líkum að gerð þeirra. Sú krafa er gerð til
þeirrar iðju að mállýsingin í heild verði svo einföld sem verða má
miðað við staðreyndir málsins. Þannig er yfirleitt gert ráð fyrir því
að grunnmyndir orðhluta sem aðeins hafa eina yfirborðsmynd séu sem
líkastar þeirri mynd. Þegar víxl koma fram á yfirborði er alla jafna
leitast við að setja upp baklæga mynd sem sé þannig að leiða megi
allar yfirborðsmyndirnar af henni með reglum sem í senn séu al-
mennar, einfaldar og eðlilegar; almennar að því leyti að þær taki til
hliðstæðra breytinga hvar sem þær verða, t. d. megi lýsa fyrirbæri eins
og ,,linmæli“ með einni reglu sem tekur til allra hljóðanna /p t k/;
einfaldar á þann hátt að lýsa megi hljóðinu eða hljóðunum sem reglan
verkar á svo og umhverfinu sem hún tekur til með sem fæstum hljóð-
þáttum; eðlilegar að því leyti að breytingin sem reglan veldur sé senni-
leg í viðkomandi umhverfi, yfirleitt þannig að bein tengsl séu milli
afleidda hljóðsins og umhverfisins, t. d. sameiginlegur hljóðþáttur.
Með þetta í huga verður nú fjallað um ýmis víxl þar sem hljómendur
koma við sögu, annað hvort þannig að breytingar verði á þeim sjálfum
(t. d. víxl raddaðra og óraddaðra hljóða) eða á öðrum hljóðum í um-
hverfi þeirra (t. d. þátíðarviðskeyti veikra sagna). Athugað verður
hvernig mismunandi þáttagreining á /l/ fellur inn í lýsingu slíkra víxla.
Sem fyrr skiptir þá bæði máli hvernig /l/ hagar sér í samanburði við
aðra hljómendur og hvort hegðun þess virðist á einhvern beinan hátt
tengjast þættinum [samfellt] í grannhljóðunum.
3.1 Þátíð veikra sagna
Sem kunnugt er kemur tannhljóðsviðskeytið í þátíð veikra sagna
ýmist fram sem lokhljóð eða önghljóð. Eðlilegt má telja að ein baklæg
mynd liggi til grundvallar og hefur verið gert ráð fyrir að grunnmyndin
sé #ð# (sjá t. d. Halldór Ármann Sigurðsson 1982:31). Hér er óþarfi
að gera grein fyrir afleiðslunni í smáatriðum því hún snertir ekki við-