Vera - 01.12.1982, Blaðsíða 13

Leikir og leikföng
A öllum tímum hafa börn leikiö sér;
leikföng hafa fundist við uppgröft forn-
minja. Ýmiss konar leikir og spil finnast alls
staöar, en að börn veröi aö eiga leikföng
hefur ekki alltaf þótt sjálfságt. Áður var
margt eitt notað sem leikefni og oft búiö til
af börnunum sjálfum. En leiktímabilið var
stutt, börnin tóku snemma þátt í fram-
leiðslunni og þannig er það enn í mörgum
þróunarlöndum.
Margir uppeldis- og sálfræðingar hafa
rannsakað leiki barna og reynt að útskýra
hreyfinga. Munnurinn er notaður til að
kynnast eðli hlutanna, hljóð eru framköll-
uð með því að slá í allt, sem nærtækt er.
Næsta flokk kallar Piaget táknrænan
leik. Nú geta hlutirnir verið eitthvað annað
og fá breytt hlutverk. T. d. getur kubbur
orðið að bíl, síma o. s. frv. Barnið bregður
sér í hin ýmsu gervi og er nú fært urn að
raða og flokka eftir huglægum hugtökum,
svo sem stærð, lögun, litum og formum.
Þá talar Piaget um leiki með reglum. Par
er um að ræða alls konar spil, hópleiki eftir
áhrif og við hinir fullorðnu erum hluti þess
og fyrirmyndir barnanna. Áður fyrr fengu
börnin tækifæri til að fylgjast með störfum
fullorðna fólksins og gátu líkt eftir þeim í
leik sínum. Leikföng voru einföld, oft verð-
lausir hlutir, svo sem skeljar, steinar, bein,
spýtur, pjötlur og bútar. í kjölfar breyttra
þjóðfélagshátta verða leiktæki, leikföng og
margvísleg leikefni börnum nauðsyn og í
dag efast enginn um uppeldislegt gildi
þeirra. Þetta gildi er tengt því á hvern hátt
leikfangið er notað, af hverjum og hvenær.
Þannig er mikilvægt að leikföng hæfi
þroska, aldri og áhuga barnsins. Þau verða
að kenna því ýmsa leikni, veita tækifæri til
margvíslegrar notkunar og tengja þau ólík-
um aðstæðum. Barnið á að geta rannsakað
leikfangið með öllum skynfærum og not-
fært sér það í mismunandi leikjum. Leik-
efni sem verkar hvetjandi á sköpunarhæfni
barnsins og ímyndunarafl gerir leikinn fjöl-
breyttari og skemmtilegri. Fái barnið að
takast á við viðfangsefni eftir getu sinni,
öðlast barnið sjálfstraust til að feta sig
áfram til erfiðari verkefna.
Leikfangamarkaður dagsins í dag er fjöl-
breytilegur. Armar tækninnar teygja sig inn
hvað leikur sé og hvers vegna börn leiki
sér: Friedrich Fröbel setti fram þá kenn-
ingu að leikur væri atferli, sem við fram-
kvæmum af sjálfsdáðum, án þvingana og án
annrs endurgjalds en þeirrar ánægju, sem
fylgir leiknum. Hann var frumkvöðull leik-
skólans og lagði áherslu á gildi leiks í upp-
eldinu. Barnið átti að fá tækifæri til að upp-
götva umhverfi sitt í gegnum leik, því
skynjun væri undirstaða alls þroska.
Kenningar sálkönnuða leggja áherslu á
tilfinningalegu hliðina á þroska barnsins og
að börnin fái útrás fyrir innibyrgðar tilfinn-
ingar. Þau endurtaka þá í leiknum athafnir
og það sem hvílir þungt á þeim. Þannig
reyna þau að skilja atvikið, létta á vanda-
málinu.
Jean Piaget lítur á leik í sambandi við
vitrænan þroska — að barnið rannsaki um-
heiminn í leiknum og vinni að því að skilja
og fá samhengi í það umhverfi sem þaö lifir
í. Þannig helst leikurinn í hendur við
þroskastig barnsins, frá því að vera sjálflægt
og til þess að verða hlutlægt og gætt skyn-
semi. Piaget skiptir leiknum í þrjá tlokka.
Fyrstir eru aðallega hreyfileikir, nokkurs
konar æfingaleikir með hreyfingar og at-
hafnir tengdar öllum líkamanum. Barnið
finnur upp á nýjum hreyfingum og endur-
tekur þær við nýjar aðstæður. Hlutir, sem
barnið nær í, verða tilefni nýrra athafna og
settum reglum og að börnin setji sér reglur
um hvað á að gera og hvað ekki. Þau líkja
eftir reglum sem ríkja í samfélagi fullorð-
inna. Leikurinn krefst þess, að barnið deili
með öðrum en það þróar jákvæða félags-
lega afstöðu gagnvart öðrum.
Við getum verið sammála um, að leikur
er öllum börnum nauðsyn. Hann speglar
athafnaþrá þeirra og innri þörf til að rann-
saka heiminn. Því er erfitt að draga línu á
milli leiks og starfs. Þroski og nám barnsins
á sér stað sem víxlverkun og samspil við
hluti og fólk; með leik, eftirhermu og að-
lögun að raunveruleikanunt. Þannig veitir
leikurinn bæði andlegum og líkamlegum
kröftum barnsins viðfangsefni. í leik fá
börnin útrás tilfinninga, hreyfiþörfinni er
fullnægt ef skilyrði eru fyrir hendi. Athygli
og skilningur þroskast og ímyndunaraflinu
er gefinn laus taumur. Leikur veitir mögu-
leika til málnotkunar, ný orð og hugtök
lærast.
Barnið lærir samvinnu við önnur börn og
fullorðna og þróast félagslega með því að
læra að taka tillit til annarra. Hægt er að
segja að leikurinn sé mál barnsins, því
túlkun og tjáning í leik veitir upplýsingar
um líðan og þroska barnsins.
Börnin sýna reynsluheýn sinn í leikjum.
Þar kemur í ljós sú menning og það þjóðlíf,
er þau búa við. Ytra umhverfi hefur mikil
á þetta svið sem önnur. Leikföngin verða æ
fullkomnari og við hrífumst af sjálfvirkum
bílum, lestum, dýrunt og dúkkum. Fram-
leiðendur sjá oft í börnum upplagða neyt-
endur og notfæra sér fjölmiðlana til að ná
til þess hóps með það eitt í huga að græða
sem mest. Þess vegna er vert að vera á
verði gagnvart miklum hluta tilbúinna leik-
fanga. Þessar upptrekktu, útþynntu eftir-
líkingar raunveruleikans höfða lítil til
virkni og hugarflugs barnsins. Foreldrar og
aðrir uppalendur æ'ttu að leita sér þekking-
ar um mismunandi gildi leikfanga svo að
tilviljun og auglýsingaáróður ráði ekki
ferðinni í vali á þeint. Það er hægt að varpa
fram spurningu um það, hvort oft á tíðum
sé ekki lögð meiri áhersla á magnið en
gæðin. Ónauðsynleg leikföng hrúgast upp
og geta haft letjandi áhrif. Einnig er vert að
íhuga hvort ýmislegt annað í umhverfinu
geti ekki gert sama gagn og kostað minna.
Gefum börnunum okkar tíma og sýnum
áhuga á því að taka þátt í leikjum þeirra.
Leikföng eiga ekki að koma í staðinn fyrir
félagsskap og afskipti okkar. Þau eiga þvert
á móti að vera til að auka samskipti og
samvinnu barna og fullorðinna.
Margrét Gunnarsdóttir
13 6