Ægir - 01.10.2002, Blaðsíða 6

6
P I S T I L L M Á N A Ð A R I N S
Sem oftar gengur heilmikið á í ís-
lenskum sjávarútvegi. Það er auðvitað
gott og blessað og veit á líf en ekki
stöðnun að þessi höfuðatvinnugrein
landsmanna komist af og til í fréttirn-
ar. Hitt er annað mál að ýmsum er
nokkuð brugðið yfir boðskap þeirra
frétta sem algengastar eru. Fréttum af
samþjöppun í greininni, af yfirtöku
stórra fyrirtækja á smærri eða inn-
komu aðila í sjávarútveginn af öðrum
sviðum viðskipta. Sannast í þessu til-
viki eins og oft endranær að sínum
augum lítur hver á silfrið.
Á sama tíma og sumir tala um hag-
ræðingu og framþróun benda aðrir á
háskalega samþjöppun, vaxandi fá-
keppni og sársaukafullar og kaldrifjaðar
aðgerðir á kostnað atvinnuöryggis og
byggðar við sjávarsíðuna. Þróunin hefur
verið hröð og er dæmið af Eimskipafé-
laginu, Haraldi Böðvarssyni og þeim
fyrirtækjum sem HB var áður búið að
innlima, lýsandi í þessu sambandi.
Undanfarin ár hafa stóru fiskarnir synt
um sjóinn og gleypt upp litlu fiskana.
Þannig hafði Haraldur Böðvarsson áður
keypt upp sjávarútvegfyrirtæki t.d. í
Sandgerði og veiðiheimildir, útgerð og
annar rekstur sem þar hafði verið var
horfinn á brott. En síðan kemur annar
ennþá stærri fiskur eða hákarl (Eimskip)
og gleypir stóra fiskinn (HB) með alla
litlu fiskana í maganum. Hagræðing,
segja sumir, jú, vafalaust eru í þessu
fólgnir ýmsir hagræðingarmöguleikar,
gengi hlutabréfa í viðkomandi fyrir-
tækjum kann að hækka o.s.frv., en á
móti koma spurningarnar: Hvaða verði
er þessi hagræðing keypt; fer hún fram í
óeðlilegu skjóli af yfirburðastöðu kvóta-
sterku fyrirtækjanna eða þeirra fyrir-
tækja sem ráða yfir nægjanlegu fjár-
magni? Hafa þau með öðrum orðum
óeðlilegt forskot eða ræðst uppstokkun-
in á heilbrigðum og hlutlausum mark-
aðsforsendum? Er fórnarkostnaðurinn
reiknaður rétt með í dæmið frá sjónar-
hóli atvinnuöryggis og byggðaþróunar í
landinu, frá sjónarhóli fjölbreytni í sjáv-
arútveginum, frá sjónarhóli heppileg-
ustu umgengi um lífríkið o.s.frv.
Höfundur þessa pistils hefur gegn-
um tíðina verið eindreginn talsmaður
fjölbreytni í sjávarútveginum og varað
við þróun í átt til færri, stærri og ein-
hæfari eininga. Ekki fyrst og fremst
vegna þess að slíkar einingar muni
reynast óhagkvæmar og slæmar í sjálfu
sér heldur hins að með slíkri þróun, ef
hún gengur út í öfgar, tapast sú fjöl-
breytni, breidd, aðlögunarhæfni „dyna-
mik“ sem löngum hefur einkennt ís-
lenskan sjávarútveg. Þessi fjölbreytni
hefur gegnum tíðina gert sjávarútveg-
inum kleift að bregðast skjótt við
breyttum aðstæðum bæði hruni fisk-
stofna, breytingum á mörkuðum og þar
fram eftir götunum.
Meginniðurstaða mín er því sú að
þetta sé allt saman gott hvað með öðru.
Það sé að sjálfsögðu gott og æskilegt að
í íslenskum sjávarútvegi séu til staðar
stór og öflug fyrirtæki sem ráða við þau
verkefni sem stórfyrirtækin ein geta
leyst. Má þar nefna til sögunnar hluti
eins og kaup og rekstur stórra og öfl-
ugra úthafsveiðiskipa eða fjölveiðiskipa,
uppbyggingu mjög tæknivæddrar af-
kastamikillar vinnslu í landi, sókn á er-
lenda markaði eða jafnvel útrás í erlend-
an sjávarútveg. En það er ekki þar með
sagt að íslenskur sjávarútvegur eigi all-
ur í heild sinni að samanstanda af þrem,
fjórum, fimm slíkum einingum og svo
kannski nokkur hundruð smábátum.
Hættan er sú að þá verði sjávarútvegur-
inn stórum einhæfari, öll fyrirtækin
byggi að uppistöðu til á útgerð sam-
bærilegra skipa og sambærilegri
vinnslu og þá tapist hvoru tveggja í
senn, sá nýsköpunarkraftur og sú fjöl-
breytni sem fólgin er í miklum fjölda
fyrirtækja af mismunandi stærðum og
gerðum. Einnig blasir sú hætta við að
þá tapist viðbragðsflýtir og aðlögunar-
hæfni út úr greininni til að takast á við
og mæta breyttum aðstæðum.
Það er almennt viðurkennt að frum-
kvöðlar, uppfinningamenn og smá og
meðalstór fyrirtæki leggja til hrygg-
lengjuna í nýsköpun og þróun í at-
vinnumálum hvers lands. Flest ný störf
verða til í nýjum fyrirtækjum sem er
verið að stofna og í smærri og meðal-
stórum fyrirtækjum sem eru að vaxa. Ef
þetta módel er yfirfært á íslenskan sjáv-
arútveg er að sjálfsögðu ástæða til að
velta fyrir sér þróuninni. Býður fyrir-
komulagið uppá nægjanlega hagstæð
skilyrði fyrir nýgræðing, fyrir kynslóða-
skipti, endurnýjun og þróun sem er
hverri atvinnugrein nauðsynleg? Vissu-
lega eru til staðar glæsileg dæmi um
frumkvöðlastarfsemi og nýsköpun t.d. í
litlum og sérhæfðum fiskvinnslufyrir-
tækjum sem nýta og gera verðmæti úr
aukaafurðum eða sérhæfa sig í vinnslu
tegunda sem áður voru lítt eða ekki
nýttar. Hin dæmin eru snökktum færri,
ef þau þá yfirleitt finnast í seinni tíð, að
nýir aðilar hafi komið undir sig fótun-
um svo eitthvað kveði að í útgerð.
Niðurstaða þessara hugleiðinga er
einföld. Mikilvægt er að stjórnvöld
móti víðsýna langtímastefnu, leggi
meginlínur eða setji ramma í löggjöf
um þann grundvöll sem íslenskur sjáv-
arútvegur þróast eftir eða innan. Að
sjálfsögðu þarf í því sambandi að hafa
hagkvæmni og arðbæran rekstur að
leiðarljósi. En það þarf líka að horfa til
þeirrar undirstöðu sem sjávarútvegur-
inn er í atvinnu- og byggðalegu tilliti
og í íslensku samfélagi og þjóðfélags-
gerð. Það þarf að horfa til lífríkisins og
mikilvægis sjálfbærrar nýtingar. Og það
þarf að leitast við að tryggja að greinin
haldist fjölbreytt og lifandi og búi yfir
endurnýjunarkrafti, nýsköpunar- og að-
lögunarhæfni. Sem sagt „fjölbreytni“;
eggin í mörgum körfum.
Um litla fiska og stóra
Pistil mánaðarins skrifar
Steingrímur J. Sigfússon, formaður VG