Freyr - 01.10.1998, Page 4

Forystugrein
Vaxtarsproti í samvinnurekstri,
- leið út úr stödnun?
Undanfarin ár hefur samvinnuhugsjónin
átt undir högg að sækja, bæði hér á landi
og víða erlendis. Sálræn áhrif af gjald-
þroti félagshyggju í Austur-Evrópu og hruni
Sovétríkjanna hvíla eins og mara yfir heims-
byggðinni og breyting á framkvæmd samvinnu-
rekstrar úr hugsjónarstarfi yfir í stirt kerfi og
fjarlægt einstaklingnum, hér á landi og í nálæg-
um löndum, hefur einnig skapað tómleika og
áhugaleysi í hugum fólks. Þetta breytir þó ekki
því að við þær aðstæður, þegar margir smáir
framleiðendur selja vörur sínar á sama markaði,
einkum þar sem kaupendur eru fáir og stórir, er
það þeim lífsnauðsyn að standa saman. Reyndar
má stundum heyra menn lýsa stuðningi sínum
við frjálsa samkeppni nema í þeim rekstri sem
þeir sjálfir stunda og höfða þá kannski til sam-
stöðu þjóðarinnar og sjálfstæðis.
I Minnesota í Bandaríkjunum var snemma á 8.
áratugnum fitjað upp á nýjung í samvinnurekstri.
Það sem hleypti þeirri tilraun af stað var að
bændur í héraði með mikla sykurrófnaræktun
fengu skilaboð frá einkarekinni sykurrófnaverk-
smiðju, sem þeir skiptu við, að verksmiðjan tæki
ekki lengur á móti sykurrófum frá þeim. Bænd-
urnir spurðu þá sig sjálfa hvers vegna sykurrófur
ættu að skila virðisauka í einkafyrirtæki, þegar
þeir allt eins gætu eignast þennan virðisauka
sjálfir? I stað þess því að fara yfir í aðra ræktun,
lögðu bændurnir sjálfir til fé og byggðu sína eig-
in verksmiðju, - undir kjörorðinu „virðisauki“.
Þetta framtak tókst vel og varð öðrum til
hvatningar. Meðal annars komust maísræktar-
bændur að því að þeir gætu sótt virðisauka í það
að fóðra svín með maísnum. Þannig stofnuðu
130 maísræktendur svínabú með 10 þúsund gylt-
um. Hagnaðinum af svínabúinu var úthlutað í
hlutfalli við magn maíss sem hver bóndi afhenti
búinu, sem aftur er háð hlutdeild bóndans í því.
Einnig stofnuðu 380 maísbændur eggjabú með
þrjár milljónir varphæna.
Ahugi á þessum samvinnurekstri er einkum í
Miðvesturríkjunum og þá aðallega í Minnisóta,
en þar er fylgi við samvinnuhugsjónina talið
hvað mest í Bandaríkjunum.
Kjaminn í þessu rekstrarfyrirkomulagi er sá
að hver þátttakandi kaupir sig inn í fyrirtækið og
á jafn mikið í því og fjölda hlutdeildarbréfa nem-
ur. Hlutdeildarbréf eru seljanleg og nýir félags-
menn komast inn í fyrirtækið með því að kaupa
þau en geta ekki gengið beint inn í það. Þar með
er fjöldi þátttakenda takmarkaður og jafnframt
eftirsóknarverður ef fyrirtækið gengur vel. Ein-
ungis starfandi bændur geta orðið þátttakendur.
Afhendingarréttur á t.d. sojabaunum er bund-
inn fjölda hlutdeildarbréfa, sem gegna þannig
jafnframt hlutverki kvóta. Á aðalfundum gildir
reglan „einn maður - eitt atkvæði“ án tillits til
umfangs viðskipta við fyrirtækið. Það er einkum
nálægð eigendanna við fyrirtækið sem gefur
þeim tilfinningu fyrir að þátttaka þeirra skipti
máli. Hin félagslega þátttaka er þama vissulega
mikilvæg, en einkahagsmunir hvers þátttakanda
eru jafnframt áberandi. Þetta rekstrarform hæfir
þannig best litlum fyrirtækjum sem gefa kost á
þessari nálægð.
Er hér á ferð hugmynd sem getur orðið sam-
vinnuhugsjóninni að gagni hér á landi? M.E.
4 - Freyr 1 2/98