Freyr - 01.06.2000, Blaðsíða 23

Hugsanlegur ávinningur
af erfðabættum nytjaplöntum
Erindi á ráðstefnu á vegum umhverfisráðuneytisins 9. mars 2000
Erfðabreytt matvæli - framtíðarvon eða „Frankenstein-fæða“?
Um aldamótin 1900 var rúm-
ur einn milljarður manna á
jörðinni. Eitt hundrað árum
seinna var mannkyn orðið 6 mill-
jarðar. Óhugsandi væri að næra
þennan fjölda með þeirri þekkingu
og tækni í matvælaframleiðslu sem
fyrir hendi var fyrir 100 árum. Þá
var nær allt mannkyn upptekið við
að framleiða mat - og svo er enn á
mörgum fátækustu og lítt þróuð-
ustu svæðum heims. Astæðan fyrir
því að unnt er að fæða 6 milljarða
manna í dag er fólgin í framförum í
vísindum og tækni. I hinum þróuðu
ríkjum er það aðeins brot af vinnu-
aflinu sem þarf til að afla matfanga,
þótt munurinn sé enn mikill milli
iðnríkja og margra þróunarríkja.
Það voru einkum fjórir þættir
sem orsökuðu þá örlagaríku bylt-
ingu í framleiðni matvæla sem
leiddi til þess að meirihluti mann-
kyns losnaði undan þeirri nauðsyn
að afla sér og fjölskyldu sinni lifl-
brauðs, en gat aflað tekna í annarri
vinnu og keypt sér mat. Þá fór að
gefast meiri tími til að sinna öðru;
þróun borgarlífs, vísinda og tækni-
væðingu, menningu og listum, - og
það sem margir hafa nú áhyggjur af
- tími og efni til að fjölga mann-
kyni. Þessir vísinda- og tækniþættir
eru:
1. Uppgötvun tilbúins áburðar
2. Þróun lyfja og eiturefna til
vamar sjúkdómum, skordýrum
og illgresi
3. Vélvæðing, fyrst og fremst drátt-
arvélin og síðast en ekki síst
4. Kynbætur jurta og dýra.
í þessu spjalli ætla ég aðeins að
fjalla um nytjajurtir og hugsanleg-
an ávinning af notkun erfðatækni til
eftir
Dr. Björn
Sigurbjörns-
son,
land-
búnaðar-
ráðuneytinu
,1
að kynbæta þær. Nytjaplöntur
voru að smáþróast um þúsundir ára
meðan bændur völdu þær tegundir
plantna sem nýttust þeim best og
gáfu besta og öruggasta uppskeru.
Innan tegundanna völdu skarp-
skyggnir bændur síðan einstaklinga
sem báru af og fjölguðu þeim. Það
var þó ekki fyrr en erfðalögmál
Mendels voru enduruppgötvuð árið
1900 að skriður komst á kynbætur
plantna. Hin sígilda aðferð kynbóta
er val á úrvalseinstaklingum, víxlun
þeirra og úrval afkvæma. Slíkar
kynbætur byggðu á líffræðilegum
breytileika og því að eftirsótt gen
væru fyrir hendi í foreldrum af-
kvæma.
Líffræðilegur breytileiki er til-
kominn vegna stökkbreytinga í
genum og náttúruvali á þeim gen-
um sem nýttust í framþróun lífver-
anna. Stökkbreytingar eiga sér
margar orsakir, m.a. geisla sem
koma utan úr geimnum, ýmis efni
og önnur áreiti. Darwinsk þróun
byggist á náttúrulegum stökkbreyt-
ingum, víxlunum og úrvali. Með
því að beina geislum (gamma, rönt-
gen, nevtrónum eða elektrónum) að
fræjum eða heilum plöntum, eða
nota sérstök efni, er unnt að auka
tíðni stökkbreytinga og velja úr
þeim þær sem gefa af sér gagnlega
eiginleika. Þessar tvær aðferðir
kynbóta, ásamt ræktun á F1 kyn-
blendingum (víxlun skyldleika-
ræktaðra afbrigða gefur af sér af-
burðaeinstaklinga, s.s. í maís) sáu
okkur fyrir aukinni framleiðni og
meiri gæðum alveg fram á síðustu
ár.
Græna byltingin, sem átti sér stað
á sjöunda áratugnum, byggðist á
því að gen, sem fyrir hendi voru
eða nýlega stökkbreytt gen, sem
gerðu plöntur hálf- dvergvaxnar,
var víxlað inn í bestu afbrigðin.
Þessi dvergvöxnu afbrigði, aðallega
af hveiti og hrísgijónum, gátu nýtt
sér stóraukna áburðargjöf til að
bæta við komþyngdina án þess að
stráið lengdist og veiktist. Gömlu
afbrigðin hefðu bara lengst og fall-
ið í fyrsta stormi! Afleiðingin var
sú að komuppskera á hektara marg-
faldaðist. Mörg lönd, s.s. Mexíkó,
Indland og Pakistan, sem flutt
höfðu inn mikið af komi til neyslu,
urðu sjálfum sér nóg og fóru
jafnvel að flytja út. Síðan em 30 ár
og af einhverjum ástæðum hefur
uppskera á hektar af þessum höfuð-
komtegundum heimsins lítið aukist
síðan, þrátt fyrir gífurlegt átak í
jurtakynbótum. í sumum tilfellum
hefur orðið vart við hnignun í fram-
leiðslugetu kornafbrigða. Þetta
veldur áhyggjum vegna þess að
vaxandi fólksfjöldi heimsins kallar
á stóraukna matvælaframleiðslu.
850 milljón manns
vannærðir
A fundi þjóðarleiðtoga um fæðu-
vandamál heimsins, sem haldinn
var í Róm árið 1996, kom fram að
um 850 milljónir manna fá ekki
nóg að borða. Leiðtogamir ákváðu
FREYR 6/2000 - 23