Litli Bergþór - 20.06.1995, Síða 17

Biskupstungnaafréttur frh.
eins og veðurfar er nú. Tæplega er unnt að tala um
sumar nema 2 til 3 mánuði og vetrarríki yfirleitt
mikið meira en hálft árið.
Engar minjar eru þekktar um byggð á
Framafréttinum, milli Sandár og Hvítár, en sagt er
að bær hafi verið í Djúphólum sunnan við Sandá, en
hann er löngu farinn í eyði um 1700.
Silungur er víða í ám og vötnum á afréttinum.
Veiði hefur helst verið stunduð í Hvítárvatni. Fyrstu
sagnir af veiðiskap þar eru í þjóðsögunni af Bergþór
í Bláfelli, en þar segir frá því að eftir að Hrefna
yfirgaf karl sinn, Bergþór í Bláfelli, hafi þau aðeins
hitst við silungsveiðar í Hvítárvatni.
Gústaf Loftsson, Snorri Ingimarsson og
Svanlaug dóttir hans, Helga Karlsdóttir og
Þuríður Sigurðardóttir í veiðiferð við
Hvítárvatn.
í áðurnefndri grein Sigurðar Pálssonar um
Hvítárvatn gerir hann mikið úr því að þar hafi verið
mikil veiði fyrrum. Bendir hann í því sambandi á rúst
af hústóft í Karlsdrætti og sögnina um karlinn, sem
stundaði þar veiði eftir að aðrir voru hættir því og lét
folaldsmeri draga vaðinn yfir voginn með því að
binda folaldið hennar hinum megin. Grein þessi
virðist fyrst og fremst skrifuð til að hvetja til að farið
verði að veiða þarna aftur og opinberu fé verði veitt
í að koma því af stað. Ekkert mun þó hafa orðið úr
því, og fer litlum sögum af veiðiskap næstu
áratugina. Síðasti bóndinn í Hólum, Guðjón
Helgason frá Hlíðarenda í Fljótshlíð, stundaði veiði
á ýmsum stöðum á afréttinum. Til dæmis fór hann
einu sinni til veiða í Hvítárvatni um páskana, og var
aðeins 11 ára barn í för með honum. Hann sagði
frá því að hann hefði vaðið vatnið í geirvörtur og ýtt
frá sér jökunum, þegar hann var að vitja um netin.
Áhugi á veiði í vatninu kviknar aftur fyrir um
aldarfjórðungi. Einstaklingur byggir veiðihús
skammt frá Svartárósum og veiðifélag er stofnað.
Síðan hefur veiðin verið leigð og jafnframt gerðar
ýmsar rannsóknir á fiskinum á vegum
veiðifélagsins. Samkvæmt þeim virðast ekki líkur á
að þetta sé veruleg auðlind. Sama má víst segja
um aðra veiðistaði á afréttinum, þó þar sé víða
silung að finna.
í gömlum heimildum um afréttinn, svo sem
samningnum við Hrunamenn fyrir um hálfri annarri
öld, er greint frá öðrum hlunnindum en silungsveiði.
Fuglar hafa verið veiddir, og er líklegt að það hafi
ekki verið síst fuglar í sárum, fjöðrum var safnað,
grafið eftir hvannarótum og fjallagrös tínd. Þetta
hefur allt lagst af fyrir löngu nema grasatínslan, sem
er þó mest stunduð af öðrum en heimamönnum.
Líklega eru elstu minjar um nýtingu á gæðum
afréttarins kolagrafirnar, sem finna má á nokkrum
stöðum á svæðinu sunnan við Bláfell. Svo sem
áður var á minnst áttu tvær kirkjur í sveitinni
skógarhögg þarna, Bræðratungukirkja við Bláfell og
Torfastaðkirkja í Sandvatnhlíð. í byrjun 18. aldarer
sagt að hann sé „aleyddur og í sand kominn."
Leifar kolagrafanna og einstakir kolamolar í moldum
sýna að þarna hefur fyrrum verið gert til kola.
Minjar þessar eru ekki varanlegar. í botnum
kolagrafanna verður eftir lítilsháttar af kolum og
kvoðu úr viðnum, en þær fyllast af mold eða vikri
þegar hætt er að nota þær og sjást ekki fyrr en
botninn kemur í Ijós við uppblástur. Þegar áfram
fýkur grefst undan botninum og brátt bera vindur og
vatn hann í burtu. Á tímabili mátti sjá eina 7 slíka
botna í vesturjaðri Brunnalækjatorfa, einn eða tvo
niður við Brunnalækinn. Við Rótamannatorfur hafa
einnig sést svona minjar, í sunnanverðum
Bláfellshálsi og við torfurnar í Sandvatnshlíð.
Tæknilegar aldursgreiningar á kolaleifunum virtast
benda til að þær séu mjög gamlar, jafnvel frá því um
það leyti sem yfirleitt er talið að landið hafi byggst.
Þegar litið er til birkileifanna, sem finna má á
afréttinum nú, og kolagerðarinnar fyrr á öldum er
augljóst hve mjög gróðurfar hefur breyst. Þó birki
sé að finna á einum 12 til 14 stöðum allt innan frá
Þverbrekkum austan við Hrútfell, í Fróðárdal,
Karlsdrætti, Skriðufelli, Bláfellshólma, Grjótá,
Rótarmannatorfum, Sandvatnshlíð, með Jarlhettum,
í Bláfellshólma og í Hvítárgljúfri innan við Gullfoss,
fyllir það ekki margar kolagrafir, þó allt væri fellt.
Það er því annar gróður, sem er miklu veigameiri
bæði til að klæða landið og sem beitarplöntur.
Hliðstæða hlunnindanytja fyrrum er
ferðaþjónusta, sem hefur færst mjög í vöxt á
afréttinum á síðustu árum.
Lengi vel litu bændur á það sem sjálfsagðan
hlut að nýta afréttargróðurinn án þess að leggja
nokkuð af mörkum til að styrkja hann. Vísbendingar
komu um að fénaður hefði ekki nóg þegar það sótti
úr afrétti áður en fór að hausta. Meðan engin
afréttargirðing var leitaði féð í byggð og var illa séð,
einkum í slægjulöndum ájörðum, sem liggja næst
afrétti. Snemma á síðustu öld voru viðbrögðin þau
að leita eftir því að fara að nýta afréttinn fyrir innan
Litli - Bergþór 17