Bændablaðið - 14.05.2009, Blaðsíða 18

18
Fósturlát
Framhald af bls. 17
menn gert lítilsháttar breytingar
í Skarðaborg í Reykjahverfi. Má
segja að megin breytingin sem
gerð var hafi verið niðursetning
jarðskauta og binding allra stærri
málmhluta í útihúsum við áður-
nefnd jarðskaut en þekkt er að gæði
jarðskauta stuðlar að lækkun THD-
gildis í rafmagni.
Áhrif breytinga á
rafmagnsgæðum
Eftir breytingarnar á rafmagninu
beið ég spenntur eftir talningunni
í vetur. Við byrjuðum að telja hjá
okkur upp úr miðjum janúar og
töldum þá í gemlingunum. Mikið
var af lömbum í þeim og allt virtist
með eðlilegum hætti. Við töldum
síðan í öllu fénu um mánaðarmót-
in jan/feb. Öll lömb voru þá enn í
gemlingunum og gríðarlegur fjöldi
lamba í ánum. Sömu sögu var
að segja um nágrannabæinn hjá
Urðum ehf. þar sem við töldum
einnig um mánaðamótin jan/feb.
Gemlingarnir voru vel lembdir og
mikið af lömbum í ánum. Loka-
talningu gerðum við svo 11. mars
á báðum búum og má með sanni
segja að niðurstaða þeirra talninga
hafi verið önnur en á undanförn-
um árum. Hjá okkur á Félagsbúinu
Sandfellshaga sáust 3 „skrýtin“
fóstur í ánum í febrúar og voru þau
öll farin í talningunni í mars. Átta
lömb til viðbótar voru einnig farin.
Í gemlingunum voru öll lömb lif-
andi í mars og það sem merkilegra
er að fanghlutfallið var í ríflega
95%.
Hjá Urðum ehf. var fanghlut-
fall gemlinganna um 86% og ærnar
með mikið af lömbum. Þó hurfu úr
ánum nokkur lömb á milli talninga
í jan/feb og mars. Í Skarðaborg var
litlar breytingar að sjá, þó varð ég
ekkert var við fósturdauða þar sem
þó hafði verið viðvarandi vanda-
mál árin á undan. Spurning er því
áfram hvort breytingar hafi verið
gerðar of seint í þessum tilraunum.
Í vetur taldi ég á sama svæði
og undanfarin ár, þó á heldur færri
bæjum í Skagafirði en að sama
skapi á fleiri bæjum hér á Norð-
austur- og Austurlandi. Það sem
vakið hefur athygli mína í talning-
unni í vetur er hversu lítið ég hef
orðið var við fósturdauða almennt
á svæðinu. Þó hafa komið inn örfá
tilfelli og eitt verulega slæmt sem
er einmitt á nágrannabæ okkar hér
heima í Öxarfirði. Þar sýnist mér
að hafi farið um 100 fóstur úr full-
orðnum ám jafnt sem gemlingum.
Fréttir hafa hins vegar borist í ár af
talsvert miklum fósturdauða á vest-
anverðu landinu.
Hvað lærðum við í vetur?
Niðurstöður fósturtalninga hjá
okkur í Sandfellshaga eru sýndar
á meðfylgjandi myndum. Athygli
vekur að ekkert lamb fer úr geml-
ingunum á milli talninga þetta árið.
Það hef ég ekki séð hér á bæ frá
því ég hóf fósturtalningar í byrjun
árs 2004. Eftirtektarvert er einnig
hve margar ær eru fleirlembdar og
aldrei fyrr höfum við fengið jafn
margar fjórlembur.
Á Sandfellshagabúunum báðum
tapa í vetur einungis um 2% full-
orðnu ánna fóstri. Þetta er vissu-
lega tveimur prósentum of mikið
en þó mjög ásættanleg niðurstaða
miðað við fyrri ár. Eru þessi 2%
sem ég sé fara í fósturtalningunni
eðlilegt hlutfall? Eru þessi 2%
kanski sá hluti fóstranna sem fer
af „náttúrulegum orsökum“? Ef
rafmagnið er áhrifavaldur, gæti þá
hugsast að breytingarnar hafi verið
gerðar heldur seint?
Þær breytingar sem gerðar voru
með það að markmiði að minnka
rafmengun virðast hafa skilað
árangri. Þó er sauðburður ekki haf-
inn og spyrja verður að leikslokum.
Sandfellshagi býr við þá sérstöðu
að við gátum aftengt okkar gamla
orkusala frá tenglum bæjarins og
styðjumst því eingöngu við raforku
sem er framleidd á bænum. Þetta
gerir hverskonar breytingar á raf-
magni mun einfaldari en á flestum
öðrum búum.
Brynjólfur og hans menn hafa í
vetur gert breytingar og umbætur
á rafmagni sem leitt hafa til lækk-
unar THD-gildis á þó nokkrum
bæjum á Norður- og Austurlandi.
Erfitt hlýtur þó að vera að ná full-
nægjandi árangri við þetta ef
orkuveiturnar skila mengaðri fram-
leiðslu til notenda. Brynjólfur og
hans menn telja sig þó hafa fund-
ið lausn á þessu og hafa starfað í
vetur eftir henni. Þessar lausnir eru
þó talsvert mikið kosnaðarsamari
samanborið við það ef orkusalarn-
ir skiluðu almennt heim á bæina
hreinna rafmagni.
Á einum bæ í Fljótsdal náðist
að gera breytingar í desember en
á flestum hinna bæjanna ekki fyrr
en í janúar og febrúar. Ég hef ekki
tölulegar upplýsingar um fjölda
lamba á bænum í Fljótsdal en í
talningu í vetur varð ég ekki var
við neinn fósturdauða sem hefur
þó verið umtalsverður síðastliðin
tvö ár.
Eitt af mínum aðal áhugamál-
um síðustu ár hefur verið að leita
orsaka fyrir fósturdauða í sauðfé.
Eins og staðan er í dag virðist
rafmengun og ófullnægjandi raf-
magnsgæði vera eina mögulega
skýringin. Hvort það reynist rétt
breytir þó litlu um það að við sem
kaupendur raforku frá orkusala
hljótum að eiga skýlausa kröfu
um að rafmengun sé innan leyfi-
legra marka. Ekkert matvælafram-
leiðslufyrirtæki er sett á laggirnar á
Íslandi í dag án þess að vatnsgæði
séu skoðuð. Ætti slíkt hið sama
ekki að gilda um rafmagn?
Ég mun styðja þann hóp heils-
hugar sem vill beita sér fyrir frekari
rannsóknum á fósturdauða í ám og
gemlingum. Ef rafmengun reynist
orskavaldur skulum við heldur ekki
útiloka áhrif hennar á t.d. sjúkdóma
í búfé og almennt heilbrigði þess.
Áhrif til hins verra á okkur mann-
fólkið skulum við heldur ekki úti-
loka.
Tilraunum með áhrif rafmeng-
unar á fósturdauða mun ég halda
áfram hér í Sandfellshaga og
Skarðaborg í samstarfi við Brynjólf
og hans menn hjá Orkulausnum
ehf. Einnig hef ég áhuga á að
koma upp fleiri tilraunabæjum á
mínu talningarsvæði þar sem þetta
vandamál er viðvarandi. Vonast
ég eftir stuðningi við það frá fag-
aðilum og öðrum þeim sem málið
varðar. Af ofansögðu má vera ljóst
að afar mikilvægt er að staðfesta
með einum eða öðrum hætti hvort
rafmagn og rafmengun hafi áhrif á
fósturdauða og almennt heilbrigði
sauðfjár. Ég held að almennari
skilningur á þessum málum sé að
koma fram í auknum mæli. Annars
tel ég að Orkustofnun og ríkið
sjálft þurfi að svara betur og með
skýrari hætti fyrir þeirra hlið á mál-
inu. Reglugerðir hljóta að vera sett-
ar með það að markmiði að farið sé
eftir þeim.
Bændablaðið | fimmtudagur 14. maí 2009
Margir hafa sjálfsagt upplifað
það að nýfætt lamb er bæði slappt
og virðist ekki geta haldið á sér
hita. Þessi lömb deyja gjarnan ef
ekkert er að gert. Ástæður geta
verið margar en næringarskortur
og ofkæling skipta miklu máli.
Norðmenn þekkja þetta vandamál
eins og við og hafa komið á fram-
færi aðgengilegum upplýsingum
fyrir bændur. Hér á eftir er frjáls-
leg þýðing á efninu með von um
að einhverjum nýtist það á kom-
andi dögum í sauðburði.
Nýfædd lömb hafa þörf fyrir
bæði mótefnin og orkuna sem eru
í broddmjólkinni, auk þess inni-
heldur mjólkin mikilvæg vítamín,
og hormón sem eru nauðsynleg
fyrir eðlilega þarmastarfsemi.
Eðlilegur hiti á nýfæddu lambi
er milli 39-40°C, en fari hiti niður
á milli 37 og 39°C er talað um
væga ofkælingu, hiti undir 37°C
er alvarleg ofkæling.
Lambið þarf mikla orku til að
halda uppi eðlilegum hita, og áður
en það fær broddmjólkina nýtir
það eigin forða til hitaframleiðslu.
Forðinn er orka í lifur, vöðvum
og brúna fitulaginu en hún endist
lambinu venjulega til hitafram-
leiðslu í fimm klukkustundir.
Umhverfisþættir hafa mikil áhrif
á hversu mikið af eigin forða
lambið þarf að nota til að halda að
sér hita. Kuldi og trekkur eykur
varmatapið verulega. Þegar ærin
karar lambið þornar það fyrr og
hitatap verður minna fyrir vikið.
Hitatap sem er meira en lambið
ræður við leiðir til lækkunar á lík-
amshita og síðan ofkælingar.
Lömb yngri en 5 klukkustunda
Hjá mjög ungum lömbum getur
skýring á lágum líkamshita verið
kuldi í umhverfi, eða erfiður burð-
ur sem leiddi til súrefnisskorts hjá
lambi og minni orkuframleiðsla
fyrir vikið. Lömbum undan van-
halda ám sem eru ekki í góðum
holdum er hættara á ofkælingu
vegna minni meðfæddra orku-
birgða til hitaframleiðslu.
Eldri lömb (eldri en 5-12
klukkustunda)
Algeng ástæða fyrir ofkælingu
eldri lamba er skortur á brodd-
mjólk en þá eru meðfæddu orku-
birgðirnar uppurnar. Næringar-
skorturinn getur verið vegna
spena vandamála, júgurbólgu
eða lélegrar mjólkurframleiðslu.
Burður getur líka haft áhrif á
lömbin, brotin rifbein, sýking og
hörð samkeppni milli þrílembinga
sem veldur því að lambið fær ekki
nægilega mikið af broddmjólk.
Auk þess eru lömb undan ám með
litla móðurkennd síður örvuð til
að fara á fætur og sjúga.
Einkenni
Að mæla hita er besta aðferð-
in, en lömbin hafa tilhneigingu
til að vera í ákveðinni stellingu,
draga sig saman í fósturstellingu
til að minnka yfirborðskælinguna.
Skjálfti getur einnig verði ein-
kenni. Ofkælt lamb er slappt og
missir meðvitund smám saman.
Meðferð við ofkælingu á lambi
Aðferðir eru mismunandi eftir því
hversu svæsin kælingin er og hve
gamalt lambið er. Fyrsta skrefið er
að mæla hita og þurrka lambið. Í
flestum tilfellum er nauðsynlegt
að gefa lambinu næringu áður en
það er hitað upp. Ef lambið er
hitað strax upp getur það leitt það
til dauða, því þegar orkubrennslan
fer af stað, fær heilinn ekki nær-
ingu. Hjá nýfæddum lömbum
(yngri en fimm tíma) er nægileg-
ur forði af brúnni fitu og því má
hita þau strax. Næringu er hægt að
gefa í gegnum magasondu (brodd-
mjólk). Þegar búið er að koma
næringu í lambið má hita það
upp þar til það nær 37°C. Þetta er
gjarnan gert í hitakassa eða í 40°C
umhverfishita.
Upphitun á lambi
Heitur kassi eða rými (40°C) er
besti kosturinn, en hver og einn
þarf að finna sína aðferð. Nota má
hitalampa, heitt baðgólf, flöskur
með heitu vatni í kringum lamb-
ið, hitateppi, eða blaut handklæði
í plast poka hituð í örbylgjuofni.
Byrjið samt á að þurrka lambið,
það dregur verulega úr hitatapinu,
svo þarf að fylgjast með líkams-
hitanum til þess lambið ofhitni
ekki. Það má taka það úr „upphit-
un“ þegar það er búið að ná 37°C.
Best er að fyrirbyggja
Meðhöndlun á ofkældu lambi er
tímafrek og því best að reyna að
koma í veg fyrir ofkælinguna.
Helst eiga öll lömb að vera komin
á fætur og á spena innan fjögurra
klukkutíma frá fæðingu. Sum
hver þurfa aðstoð við að kom-
asta á spena og því gott að vakta
nýfædd lömb til að tryggja að
þau fái nægilega broddmjólk.
Mjólkurþörf nýfæddra lamba á
fyrsta sólarhring er 50 ml per kg
í hvert mál eða samtals 200 ml á
sólarhring fyrir hvert kíló. (1 lítri
á sólarhring fyrir 5 kg lamb).
Broddurinn er afar orkurík-
ur og án hans gætu lömbin ekki
haldið líkamshitanum uppi. Hann
er auðugur af bætiefnum, hægð-
arlosandi efnum og hormónum
sem skepnan þarf á að halda til
þess að þarmarnir þroskist á réttan
hátt. Lömbum sem ekki geta tekið
til sín broddinn hjálparlaust má
hæglega að gefa eina gjöf í gegn-
um slöngu til þess að koma þeim
af stað og hugsanlega einu sinni
enn. Til lengri tíma litið er þó
affarasælla að rækta fé sem elur af
sér hraust og sjálfbjarga afkvæmi.
Halla Eiríksdóttir
hjúkrunarfræðingur og bóndi
Hákonarstöðum Jökuldal
þýddi úr norsku
Heimild: Synnöve Vatn. 2004. Ned-
kjølte lam – forebygging og be-
handling. http://www.animalia.
no/Artikler/2005/Brrrr-Nedkjolte-
lam--- forebygging-og-behand-
ling-150604/
Sauðburður og köldu lömbin
Inngangur
Bótulíneitur eða hræeitur er eitt hið
sterkasta taugaeitur, sem þekkt er.
Sýkillinn Clostridum botulinum,
sem er einn af pestarsýklunum,
myndar þetta eitur við ákveðin
skilyrði. Þekktar eru 7 mismunandi
tegundir af sýklinum. Eiturefni af
gerðinni C er algengast í sauðfé.
Þessa sjúkdóms fór að verða vart,
þegar farið var að gefa rúlluhey.
Hræ af fuglum eða smádýrum
höfðu þá lent inni í rúllunum og
eitrið, sem er erfitt að varast þar
sem það er lyktarlaust og bragð-
laust, hafði seytlað um heyið frá
hræinu. Hérlendis hefur einkum
borið á sjúkdómnum í hrossum
en einnig hefur hann fundist eða
menn hefur grunað að hann væri
á ferð þegar sérkennandi einkenni
hafa sést í nautgipum og fuglum.
Bótúlíneitrun er einnig þekkt í
mönnum.
Grunur um bótúlíneitrun í stórum
stíl í sauðfé í Öxarfirði vorið 2009
Á tímabilinu 15/3-30/4 2009 dóu 21
ær af völdum svæsinnar fóðureitr-
unar, sem líktist Hvanneyrarveiki
eða Listeriasýkingu á bæ einum í
Öxarfirði. Einnig létu tvær ær fjór-
um lömbum á sama tímabili.
Veikindin lýstu sér þannig, að
ærnar misstu lystina, stóðu með
framfætur uppi á garða, virtust hafa
lyst en átu ekki. Þær stífnuðu upp,
misstu jafnvægið á fáum klukku-
stundum, lögðust niður og síðan á
hliðina, urðu mjög slappar, versn-
aði mjög hratt, lifðu einn til tvo sól-
arhringa, sumar í skemmri tíma og
dóu fljótt eftir það. Nokkrar voru
aflífaðar vegna þjáninga. Þrjár teg-
undir sýklalyfja í mismunandi styrk
voru prófaðar, en allt virtist koma
fyrir ekki. Engin ær, sem veiktist
lifði af. Veikin lagðist á kindur á
ýmsum aldri og jafnt á lélegar sem
vel á sig komnar.
Undirritaður krufði átta vetra
gamla kind, sem send hafði verið
frá bænum til rannsóknar í síð-
ustu viku apríl. Henni höfðu ekki
verið gefin lyf. Ekkert athugavert
fannst nema það að spörðin líkt-
ust því sem sést í kindum með
Hvanneyrarveiki, misjöfn að stærð,
mjög dökk, odddregin til beggja
enda. Hausinn af kindinni var tek-
inn og sendur að Keldum með
beiðni um leit að listeriasýklum og
almenna ræktun. Ekkert ræktaðist.
Vefjaskoðum var einnig án árang-
urs. Engar bólgubreytingar fund-
ust, sem auðkenna nær því undan-
tekningarlaust Hvanneyrarveiki.
Undirritaður kom á bæinn 6. maí.
Þá var þar ein kind veik, sem gæti
hafa verið með sömu veiki. Hún
var mjög deyfðarleg, með hangandi
haus, át ekki neitt en stóð þó við
garðann, slefaði lítillega og sleikti
út um, tungan lafði annað kastið út
um munninn.
Á bænum eru tvenn fjárhús. Í
öðrum þeirra var yngra féð fram-
an af vetri. Frá hausti var gefið
gott hey frá síðasta sumri í báðum
húsum: Frá 20. janúar var eldra
fénu gefið heldur lakara hey frá
sumrinu 2007. Yngra féð fékk sama
hey áfram. Um rúlluhey var að
ræða eingöngu. Heyið frá 2007 var
heldur þurrara en heyið frá 2008 og
það var af fremur litlum túnbletti,
sem mikið er setinn af fugli, eink-
um múkka (fýl). Ekki sáust leyfar
af fugli eða smádýrum í heyinu, en
eitthvað var tínt af dauðum fugli af
túnunum við sláttinn. Ærnar sem
dóu voru á ýmsum aldri en einung-
is úr húsunum, þar sem heyið frá
2007 var gefið.
Á öðrum bæ í Öxarfirði dráp-
ust 3 kindur með svipuðum hætti
hinn 4. desember og aðrar þrjár
hinn 5. desember 2008. Þær voru
komnar á hús en var sleppt út að
deginum á tún skammt frá bænum.
Þær höfðu einnig aðgang að mýr-
lendi. Heyrúllur voru látnar út á
beitilandið til að koma í veg fyrir
að féð færi frá. Þegar bóndinn kall-
aði í kindurnar 4. desember, komu
þær að nema 3; Þær stóðu og virt-
ust hálf stjarfar eða stirðar, hreyfðu
sig ekki eða lítið af sjálfsdáðum,
lögðust svo fyrir með óeðlileg-
an andardrátt og dóu eftir fáar
klukkustundir. Þetta endurtók sig
daginn eftir með aðrar þrjár. Þessi
einkenni geta samrýmst lýsingu á
Bótúlíneitrun eða hræeitrun í sauðfé
Sigurður Sigurðarson
dýralæknir
sigsig@hi.is
Matvælafrumvarpið
Til sölu hús.
Til sölu 17 m2 timburhús.
Svefnaðstaða fyrir þrjá, klósett,
sturta, borðkrókur og raflögn.
Húsið er staðsett á tjaldstæðinu
við upplýsingamiðstöðina
á Egilsstöðum.
Nánari upplýsingar gefur
Þórhallur Þorsteinsson.
Sími 893-2858.
Ferðafélag Fljótsdalshéraðs
Bændablaðið
Smáauglýsingar.
5630300