Bændablaðið - 14.05.2009, Blaðsíða 24

24 Bændablaðið | fimmtudagur 14. maí 2009
Ánamaðkurinn étur lífrænt efni
jarðvegsins og myndar frjósam-
an jarðveg með miklu loftrými.
Í norskum túnum og ökrum
geta verið allt upp í 5-7 tegundir
ánamaðka, en bóndinn getur með
jarðrækt stjórnað lífsskilyrðum
ánamaðksins.
Í Noregi hafa fundist 19 tegund-
ir ánamaðka (á Íslandi 11). Af þeim
eru 5-7 tegundir algengar í rækt-
uðu landi (á Íslandi 2-4). Einstakar
tegundir gegna þar nokkuð mis-
jöfnum hlutverkum. Sumar halda
sig nærri yfirborðinu og éta eink-
um nýfallnar jurtaleifar (garðáni
– Lumbricus rubellus), aðrir halda
sig dýpra og éta einkum hálfrotn-
að lífrænt efni, svo sem grááni og
rauðáni (Aporrectodea caligionsa
og A. rosea). Stóráni (Lumbricus
terrestis) getur búið til djúp göng
þar sem hann lifir árum saman,
en aðrir flytja sig meira til og lifa
í tímabundnum gangnakerfum.
Stóri ánamaðkurinn étur mest jurta-
afganga sem hann sækir upp á yfir-
borðið um nætur.
Ánamaðkur er að mestu leyti
langur meltingargangur með munn
og fóarn. Í fóarninu eru sandkorn
sem mylja og blanda saman lífrænu
efni og jarðvegi. Á einum hektara
geta 250 tonn af jarðvegi farið í
gegnum meltingarveg ánamaðka
á einu ári. Í einum fermetra af
jarðvegi geta verið nokkur hundr-
uð metrar af ánamaðkagöngum og
umreiknað í lífmassa geta verið
1000 kg af ánamöðkum á hektara,
en við hagstæð skilyrði verulega
meira. Minnst er af ánamaðki í
mýrar- og sandjarðvegi, meira í leir
og mélujarðvegi en mest í mold-
arjarðvegi. Grááni og rauðáni þola
plægingu og aðra jarðvinnslu betur
en stóráni og garðáni.
Ánamaðkurinn gerir mikið gagn í
landbúnaði
Allar tegundir ánamaðka hjálpa til
við að breyta dauðum jurtaleifum
og búfjáráburði í jurtanæringu. Í
þörmum ánamaðksins blandast og
umbreytast lífræn og ólífræn efni.
Sum næringarefnin verða aðgengi-
legri, en önnur bindast í stöðugri,
lífræn húmusefni sem ánamaðk-
urinn skilar frá sér. Úrgangur ána-
maðksins er mikilvægur við mynd-
un á samkornum í jarðvegi sem eru
nauðsynleg til að bæta eðlisbygg-
ingu jarðvegsins.
Ánamaðkagöngin veita rótum
jurtanna góð vaxtarskilyrði með
því að bæta loftun jarðvegsins og
auðvelda vatni framrás. Þá bæta
þau einnig lífsskilyrði fyrir annað
líf í jarðveginum. Örverur, sem
binda köfnunarefni, þrífast vel í
göngunum og um helming örvera í
jarðvegi er einmitt að finna í slík-
um gangnaveggjum.
Lífsskilyrði ánamaðka í jarðvegi
eru í réttu hlutfalli við magn og
gæði næringarinnar sem þeir eiga
aðgang að. Önnur atriði, sem skipta
þá máli, eru rakastig umhverfisins,
jarðvinnslan, þjöppun jarðvegs og
sýrustig (pH) í jarðvegi.
Skiptiræktun
Val á nytjajurtum til ræktunar
hefur áhrif á næringu ánamaðks-
ins. Túnrækt er ánamöðkum hag-
stæð, yfirborð landsins er gróðri
vafið mestallt árið og langur tími
líður á milli plæginga. Það hentar
ánamöðkum vel.
Við athugun á kornrækt í leir-
jarðvegi í Suður- og Mið-Noregi
fundust um 600 ánamaðkagöng á
fermetra rétt undir plógstrengjun-
um. Sjö árum síðar, að mestu eftir
túnrækt, hafði göngunum fjölgað
í 800 á fermetra. Smári og aðrar
belgjurtir sjá möðkunum jafnframt
fyrir auðnýttri næringu.
Í Svíþjóð hafa verið mæld 1000
tonn af ánamaðkasaur á ári á hekt-
ara lúsernuakurs en í óábornum
byggakri aðeins 40 tonn á hektara.
Á tilraunastöðinni Appelsvoll
í Austur-Noregi hefur verið borin
saman hefðbundin ræktun og líf-
ræn ræktun, hvoru tveggja með
og án túnræktar í skiptiræktinni.
Smáratún jók þar bæði fjölda og
lífmassa ánamaðka, en tún í skipt-
irækt jók einungis magn ánamaðk-
agangna. Tvö hefðbundin kerfi
skiptiræktar með korn, án túnrækt-
ar, mældust með minnstan lífmassa
í jarðvegi og fæst ánamaðkagöng.
Jarðvinnsla
Plæging og önnur jarðvinnsla hefur
áhrif á hve mikinn aðgang ána-
maðkar hafa að næringu. Plæging
eyðileggur jarðvegsgöngin og
drepur ánamaðkana, annað hvort
beint eða að sniglar og mýs éta þá.
Jarðvinnslutæki, sem velta ekki
jarðveginum við en losa aðeins
varlega um hann, hlífa möðkunum
betur. Jarðtætarar geta aftur á móti
fækkað þeim mikið.
Jarðvegsþjöppun
Jarðvegsþjöppun er neikvæð fyrir
ánamaðkana. Í tilraun á mjólk-
urbýli með lífræna framleiðslu á
Vestur-Noregi fundust 200-700
ánamaðkar á fermetra, allt eftir
þjöppun jarðvegsins og magni
áborins búfjáráburðar. Flestir voru
ánamaðkarnir þar sem umferð var
lítil og búfjáráburður ríkulegur.
Áburðargjöf
Á tilraunastöðinni á Möystad í
Austur-Noregi hafa verið gerðar
áburðartilraunir á sama landinu allt
frá árinu 1922. Árið 2006 var fjöldi
ánamaðka og magn þeirra metið
í reitum sem fengið hafa búfjár-
áburð, tilbúinn áburð og í óáborn-
um reitum. Þrjú síðustu árin fyrir
mælinguna höfðu reitirnir verið
áburðarlausir til að jafna út áburð-
aráhrifin.
Fæstir ánamaðkar fundust í
reitum sem höfðu fengið tilbúinn
áburð, jafnvel færri en í óáborn-
um reitum. Flestir voru þeir aftur í
reitum sem höfðu fengið 20 tonn
af búfjáráburði á hektara og þar var
einnig lífmassi ánamaðka mestur.
Sömu reitir voru einnig með mest
af ánamöðkum. Enginn munur var
á lífmassa í óábornum reitum og
reitum sem fengu tilbúinn áburð.
Rannsóknamennirnir telja það
athyglisvert hversu greinileg áhrif
búfjáráburðarins eru, jafnvel nokkr-
um árum eftir að áburðargjöf var
hætt. Súr jarðvegur og smáralaus
tún geta verið ástæðan fyrir því að
lítið er um ánamaðka í jarðvegi þar
sem eingöngu er notaður tilbúinn
áburður. Aukin uppskera og þar með
auknar jurtaleifar á þessum tímum
vógu ekki upp neikvæð áhrif af til-
búnum áburði á ánamaðkana.
Frekari upplýsingar um
ánamaðka
Stofnunin Bioforsk Ökologisk
hefur gefið út smárit og þrjár þema-
arkir um ánamaðka. Ritin er unnt
að panta á netfanginu okologisk@
bioforsk.no Stofnunin hefur einnig
vefsíðuna www.biologisk.no
Bonde og Småbruker
Líf og starf
Ráð til að fjölga
ánamaðki í jarðvegi
‰ Forðist þjöppun jarðvegs.
‰ Skilið jarðveginum sem
mestu af lífrænu efni sínu til
baka.
‰ Dreifið litlu magni af búfjár-
áburði í einu, einkum ef
áburðurinn er þunnfljótandi,
þvag þynnist gjarnan með
vatni.
‰ Forðist frárennsli frá vot-
heyi.
‰ Forðist að dreifa búfjár-
áburði á blauta jörð.
‰ Forðist skiptirækt sem rýrir
lífræn efni í jarðvegi.
‰ Forðist að sýrustig (pH) fari
undir 5,5, einkum í leirjarð-
vegi.
‰ Notið varlega jarðtætara og
álíka jarðvinnslutæki.
Ánamaðkar – mikil-
vægasti búfénaðurinn?
Vörumst skaða af
völdum vorbeitar
Mikilvægi góðrar meðferðar lands í gróandanum má ekki gleym-
ast. Það er sá tími sem hagar eru hvað viðkvæmastir fyrir beit,
umferð og allri notkun en jafnframt mikilvægasti tími ársins þegar
kemur að góðu beitarskipulagi. Frost fer úr jörðu og jarðvegur
og grassvörður verður forblautur. Allt álag og traðk á þessum
tíma veldur skemmdum á uppbyggingu jarðvegskorna og rótum
plantna er hætt við að slitna og skemmast.
Gróður er aldrei eins viðkvæmur fyrir beit eins og þegar vöxtur
hefst á vorin. Fyrstu laufblöðin sem vaxa eru plöntunni afar dýrmæt
og kostnaðarsöm. Það er því mikið í húfi að beita ekki of snemma. Sé
nýgræðingurinn kroppaður jafnóðum og hann sprettur, nær hann sér
aldrei á strik og stórlega dregur úr uppskeru það árið. Planta sem sífellt
er bitin nær heldur ekki að þroska stórar og sterkar rætur og það dreg-
ur úr hæfni hennar til að ná vatni og næringarefnum úr jarðveginum.
Rætur gegna einnig mikilvægu hlutverki við að halda jarðvegi saman.
Það eru erfiðir tímar og aukin hætta er á því að menn gangi á gæði
landsins með því að spara hey, sleppa of fljótt og styrkja síður beitiland
með áburðargjöf. Slíkt er þó skammgóður vermir eins og sagan ætti að
hafa kennt okkur. Nauðsynlegt er að nýta landið af yfirvegun og skyn-
semi og forðast að ganga of nærri gróðri og landgæðum. Með fáein
grundvallaratriði í huga er hægt að ná miklum árangri í bættri nýtingu
beitilanda.
Aðalreglan er að beita ekki of snemma á vorin. En hvað er of
snemmt? Ekki skal beita fyrr en jafnvægi hefur náðst í vatnsbúskap
eftir að klaki hefur farið úr jörðu og jarðvegurinn þolir traðk. Plöntur
þurfa að vera komnar með öflug laufblöð til að ljóstillífa og vöxtuleg
gróðurþekja komin á landið. Þetta á bæði við úthaga og tún.
Þetta tímabil vorsins getur verið erfitt fyrir skipulag hrossabeitar.
Hrossin sækja í nýgræðinginn og áhugi þeirra á heyi minnkar. Því
verður að loka af og friða beitilandið sem bíður þeirra, þar til gróður
er í stakk búinn til að þola beitina án þess að gengið sé á hann. Friða
þarf vorbeitarhólfin, helst sumarlangt, svo þau nái að gróa á nýjan leik.
Sinumiklar mýrar er óhætt að beita á þessum tíma með gjöfinni. Oft er
auðvelt að setja upp einfalda rafgirðingu til að friða aðliggjandi land.
Nauðsynlegt er að hlífa öllu viðkvæmu landi við vorbeit og brattlendi
er alltaf illa fallið til beitar stórgripa og allra verst í blautum vorum.
Ekki má líta framhjá því að stundum kemur að þeim mörkum að
ekki er hægt að bæta beitarstjórnun, einfaldlega vegna þess að hross
eru of mörg fyrir það land sem er til umráða.
Meira má lesa um hrossabeit í ritinu Hrossahagar sem finnst á vef-
síðu Landgræðslunnar www.land.is, undir flýtileiðum; fræðsluefni.
Sigþrúður Jónsdóttir
héraðsfulltrúi hjá Landgræðslu ríkisins
! +  " ( ' " '
Jörð.is
‚ Skráning á áburðargjöf og uppskeru gefur forsendur fyrir áburð-
arþörfum næsta árs.
‚ Niðurstöður heysýna og jarðvegssýna koma inn á Jörð.is frá grein-
ingaraðila.
‚ Túnkort og loftmynd eru aðgengileg, þar sem hægt er að mæla
lengdir og flatarmál.
‚ Útreikningar á áburðaráætlun og samanburður á tegundum og verði
á milli áburðarsala.
‚ Samantekt á uppskeruskráningu nýtist við útfyllingu á forðagæslu-
skýrslu.
Sami notandaaðgangur er að Jörð.is og er að öðrum miðlægum
kerfum Bændasamtakanna. Þennan aðgang þarf þó að virkja. Hægt er
að senda tölvupóst á tolvudeild@bondi.is eða hringja í Bændasamtökin
í síma 563-0300.
Við vekjum athygli á því að fyrst um sinn verður ekki innheimt
gjald fyrir aðgengi og notkun á þessu nýja kerfi en í framtíðinni má
reikna með að svo verði.
Langskurður á ánamaðki. Á mynd-
inni er helstu líffæri sýnd. Mynd feng-
in af Vísindavef Háskóla Íslands.
Hleðsluskólinn og Torf og Grjót
munu í sumar (2009) standa
fyrir nokkrum námskeið-
um í íslenskri hleðslutækni.
Meginhluti námskeiðanna mun
fara fram á torfbænum að
Austur-Meðalholtum í Flóa og
í nágrenni hans, en þar er jafn-
framt aðsetur Íslenska bæjarins –
mýkt-hlýja-aðlögun. Námskeiðin
eru skilgreind sem áfangar í
námi í íslenskri hleðslutækni.
16.-17. maí verður haldið al-
mennt grunnnámskeið þar sem
helstu aðferðir í hefðbundnum
veggjarhleðslum verða skoðaðar
í samhengi við sögu og samhengi
torfbygginga. Lykilhugtök, verk-
færi og tækniatriði verða rædd og
skilgreind. Verkleg þjálfun í gerð
veggja með torfi og grjóti.
Leiðbeinendur verða Víglundur
Kristjánsson fornhleðslumeistari,
Hannes Lárusson myndlistarmað-
ur og framkvæmdastjóri Íslenska
bæjarins og Högni Sigurþórsson
myndlistarmaður og leikmynda-
hönnuður.
Námskeiðsgjald er 20.000 kr
miðað við tvo daga frá kl. 9-18:00.
Hádegismatur og kaffi innifalið í
gjaldi. Nauðsynleg verkfæri eru á
staðnum. Þátttakendur skulu hafa
með sér hlífðarfatnað, stígvél og
vinnuhanska.
Í sumar og haust verður einnig
boðið upp á framhaldsnámskeið
þar sem áhersla verður lögð á ein-
stakar hleðslugerðir og mismun-
andi tilbrigði og tækniatriði skoðuð
og skilgreind. Einnig er möguleiki
á að bjóða upp á lengri eða styttri
sérsniðin námskeið og/eða fyr-
irlestra um íslenskan torfbæjararf
fyrir tiltekna hópa.
Á námskeiðunum verður lagt
jöfnum höndum upp úr hand-
verki og notkun hefðbundinna
verkfæra, hugmyndafræði torf-
bygginga og fagurfræðilegum sér-
kennum. Umsjón námskeiða eru
jafnan í höndum færustu manna.
Tímasetningar og nánari útfærsla
einstakra námskeiða verða tilkynnt
á: www.islenskibaerinn.com
Þeir sem áhuga hafa eða vilja
frekari upplýsingar er velkomið að
hafa samband við Hannes Lárusson
í síma 694 8108 eða netfangið han-
lar@islenskibaerinn.com
Námskeið í torfhleðslutækni