Bændablaðið - 14.05.2009, Blaðsíða 20

20 Bændablaðið | fimmtudagur 14. maí 2009
Búvöruframleiðsla Kína er orðin
hin mesta í heimi. Framleiðslan
hefur aukist hratt sl. 30 ár en hún
er nú farin að taka mikinn toll af
náttúruauðlindum landsins og þá
einkum af vatnsforðanum.
Í skýrslu, sem bandaríska land-
búnaðarráðuneytið hefur látið gera,
er landbúnaður í Kína talinn lyk-
illinn að hinum gífurlega mikla
hagvexti í landinu sl. þrjá áratugi.
Kínversk stjórnvöld hrintu árið
1978 í gang endurbótum í land-
búnaði þar sem markaðssjónarmið
fengu aukið vægi, svo sem aukið
frelsi í verðmyndun búvara. Í kjöl-
far þess jókst framleiðsla á öllum
tegundum þeirra.
Kornframleiðsla í Kína; hveiti,
hrísgrjón og maís, var 247 millj-
ónir tonna árið 1978, en var á sl.
ári, 2008, 470 milljónir tonna. Kína
er þannig orðið stærsta kornfram-
leiðsluland í heimi. Kjötframleiðsla
hefur einnig aukist verulega, sem
og mjólkurframleiðsla.
Lítil bú
Kínverskar bújarðir eru mjög
smáar. Samkvæmt opinberum hag-
tölum frá árinu 2007 eru í landinu
um 200 milljónir bændabýla með
um 122 milljónir hektara af rækt-
uðu landi. Meðalbústærð er því um
0,6 ha. Kínverskir bændur verða
því að nýta land sitt til hins ítrasta,
m.a. með því að nota mikinn áburð.
Þá eru margar tegundir nytja-
jurta þar mjög þurftafrekar á vatn.
Mikil vökvun og nægur áburður
skila síðan góðri uppskeru.
Viðskipti með áburð og sáðvör-
ur lúta lögmálum markaðarins í
Kína. Í landinu eru þúsundir lítilla
fyrirtækja sem selja fræ og önnur
aðföng til búskaparins.
Stór fyrirtæki hafa hins vegar
með höndum sölu á áburði, en ein-
staka bændur kaupa þó áburð hjá
þorpsversluninni.
Sala á afurðunum, t.d. korni, fer
fram bæði gegnum einkafyrirtæki
og opinber fyrirtæki. Opinberu
fyrirtækin hafa þar forgang að
geymslurými. Á móti ber þeim
skylda til að halda uppi verði á
afurðunum.
Sala á bæði grænmeti og kjöti
fer stundum fram beint á milli
framleiðanda og neytanda, en einn-
ig eru á ferð þúsundir kaupmanna
sem fara um á vörubílum sínum og
kaupa afurðir sem þeir selja annað
hvort beint til neytenda eða stærri
heildsala.
Þjóðin brauðfædd
Þrjátíu árum eftir að Kína endur-
reisti landbúnað sinn geta Kínverjar
fagnað því að þeim hefur tekist að
brauðfæða þjóðina, ásamt því að
flytja út búvörur í nokkrum mæli.
En með takmarkað land til búskap-
ar og ekki síður með nálægt því
fullnýtingu á aðgengilegu vatni eru
ekki horfur á að landbúnaðurinn
haldi áfram að vaxa þar.
Það er einkum hveitiræktin sem
er háð vökvun, og ef þrengist um
vatnsöflun kemur það fljótt niður
á þeirri ræktun og þess verður þá
fljótt vart á alþjóðlegum mörkuð-
um. Bandaríska skýrslan telur því
að komið sé aftur að endurbótum
á kínverskum landbúnaði, einkum
m.t.t. betri nýtingar á vatnsauðlind-
inni.
Eignarhald á landi í óvissu
Í Kína er margt í óvissu um eign-
arhald bænda á jörðum sínum sem
og á rétti þeirra til að nýta vatn sem
þar er að finna. Þegar kommúnist-
ar náðu völdum í Kína á síðustu
öld sló ríkið eign sinni á allt land.
Í reynd var svo því fyrirkomulagi
komið á að opinberum starfsmönn-
um ríkisins var falin umsjón með
jarðnæðinu á hverjum stað. Þessir
stjórnarerindrekar hafa enn mikil
völd og geta deilt og drottnað yfir
landréttindum eftir sínu höfði.
Útkoman er flókið „bútasaum-
steppi“ af ákvörðunum „kommiss-
aranna“ og hefðbundnum rétti.
Í Suður-Kína er meiri úrkoma
en norðar í landinu, þar sem er því
meiri þörf á vökvun og á heildina
litið er vökvunin undirstöðuatriði
aukinnar búvöruframleiðslu í Kína.
Bændurnir fá þó ekki vatnið
ókeypis, þeir verða að greiða fyrir
það. Hækkandi verð á því er hins
vegar viðkvæmt mál í Kína.
Með vaxandi þéttbýli, sem einn-
ig þarfnast aðgangs að vatni, hefur
samkeppnin um hina takmörkuðu
vatnsauðlind vaxið. Eftirsóknin
í vatn hefur leitt til þess að sífellt
fleiri vatnsföll þorna upp tíma-
bundið á hverju ári og grunnvatns-
staðan hefur lækkað. Nationen
Utan úr heimi
Endurvinnsla hvers konar er í
mikilli sókn víða um heim og hún
skapar mörg ný störf. Í Evrópu
er endurvinnsla á pappír, gleri og
málmum almenn og nýtir mikið
vinnuafl. Endurvinnsla á pappír
dregur úr losun gróðurhúsaloft-
tegunda um 51% og orkunotkun
um 39%. Í Bandaríkjunum skil-
ar endurvinnslan verðmætum að
upphæð 236 milljarðar dollara á
ári. Greinin veitir nú 1,1 milljón
manns vinnu miðað við 79 þús-
und árið 1968.
Í Kaíró í Egyptalandi safn-
ar fátækt fólk þriðjungi af heim-
ilissorpi borgarbúa og endurvinnur
85% af því. Í Kína vinna 700 þús-
und manns við endurvinnslu á raf-
búnaði hvers konar og fer fjölgandi.
Áætlað er að alls 10 milljónir manna
vinni við endurvinnslu í Kína.
Í Brasilíu eru 2400 endur-
vinnslufyrirtæki með hálfa milljón
manns í þjónustu sinni. Einungis
endurvinnsla á áldósum veitir 170
þúsundum manna vinnu.
Þróun landbúnaðarins í
heiminum
Þróun í landbúnaði undanfarna ára-
tugi hefur verið í átt til sífellt færri,
stærri og tæknivæddari búa, oft
með óheillavænlegum afleiðingum
fyrir rekstrarskilyrði smábænda og
afkomu þeirra.
Bændum í heiminum hefur
fækkað og þeir eru nú um 36% af
vinnuafli jarðarbúa. Í iðnríkjum
heims eru þeir aðeins örfá prósent
þjóðanna en í mörgum þróun-
arlöndum 60-80%.
Vinnuafl bundið í landbúnaði
í heiminum er um 1,3 milljarð-
ar manna. Aðeins um 5% þeirra,
eða um 65 milljónir manna, búa
við viðunandi vinnuumhverfi.
Dánartíðni þeirra sem stunda
bústörf er tvöfalt hærri en í öðrum
starfsgreinum. Mikið er um að börn
vinni við bústörf.
„Græn störf“ í landbúnaði
Miklir möguleikar eru í því fólgnir
að fjölga umhverfisvænum, „græn-
um“ störfum í dreifbýli. Þar má
nefna að nýta betur brattlendi með
því að útbúa sillur til ræktunar, nýta
betur vökvunarkerfi, endurheimta
land til ræktunar, búa til safnhauga,
planta trjám og rækta upp skóg-
lendi. Allt eru þetta vistvæn verk-
efni og atvinnuskapandi. Að áliti
Alþjóðabankans ættu bændur, sem
vernda og verja náttúruauðlind-
ir, svo sem votlendi, vatnsból og
skóglendi, að fá umbun fyrir það frá
þeim sem nýta þessi lífsgæði.
Í ýmsum löndum Mið- og Suður-
Ameríku hefur tekist að vernda
skóga með breyttri búfjárrækt og
þannig hefur tekist að auka tekjur
bænda um 10-15%. Í Suður-Afríku
hefur verkefnið „Vinnum fyrir vatn-
ið“ skapað 25.000 ný störf.
Margar kannanir sýna að lítil bú
og fjölskyldubú veita fleira fólki
vinnu en stór bú, jafnframt því sem
lífrænn landbúnaður er þar algeng-
ari en á stærri búum. Í Brasilíu
standa 8 ha ræktunarlands á bak
við ársverkið á fjölskyldubúum en
67 hektarar á stórum búum.
Skógræktarstörf veita á bilinu
1.000 til 1.750 milljónum manna
vinnu í heiminum. Fæst störfin
eru bundin ráðningarsamningum,
þau eru án helstu vinnuréttinda og
launakjörin eru léleg. Skógareyðing
er enn mikið vandamál í þróun-
arlöndum, jafnt efnahagslega sem
umhverfislega. Um 18% af losun
gróðurhúsalofttegunda eru rakin til
skógarhöggs.
Mörg verkefni eru í gangi til að
draga úr eyðingu skóga og til að
hvetja til plöntunar trjáa. Iðnríkin
gætu styrkt þróunarlönd í þeim
efnum og hvatt með því móti frum-
byggja þessara landa, smábænd-
ur og landlaust fólk, til að vernda
þessar náttúruauðlindir. Lítið verð-
ur þó vart við hreyfingu í þá átt enn
sem komið er.
Á hinn bóginn er margt jákvætt
að gerast í plöntun nýskóga í
þróunarlöndum. Alþjóðabankinn
áætlar að það verkefni muni skapa
1,2 milljarða nýrra starfa í þessum
löndum.
Upplýsingar liggja fyrir um að
„grænum“ störfum fjölgi í heim-
inum en því miður of hægt, að
sögn umhverfisstofnunarinnar
Worldwatch Institute. Stofnunin
telur að þriðji hver maður í heim-
inum sé nú atvinnulaus eða í hluta-
starfi. Um 44% af ungu fólki á
aldrinum 15-24 ára er nú atvinnu-
laust eða aðeins í hlutastarfi og
þeim fjölgar ár frá ári.
Á hinn bóginn er vitað að náðst
hefur góður árangur í því að bæta
orkunýtinguna, draga úr losun
gróðurhúsalofttegunda og skapa
ný, „græn“ störf. Það hvetur ráða-
menn til frekari dáða í þeim efnum.
Landsbygdens Folk/U.B.Lindström, stytt
Svo getur farið að um 2050 verði
ekki unnt að fullnægja 25% af
matarþörf jarðarbúa. Áætlanir
um íbúafjölda jarðar gera ráð
fyrir að á næstu 40 árum, fram á
miðja öldina, fjölgi jarðarbúum
um 2,7 milljarða. Þörf á matvæl-
um eykst þó enn meira þar sem
áætlað er að kjötneysla á mann
aukist einnig.
Þetta er niðurstaða þróunarverk-
efnis Sameinuðu þjóðanna, UNEP,
um stöðu veðurfars og orkumála í
heiminum sem og matvælafram-
leiðslunnar.
Fyrsta skýrsla sinnar tegundar
Að þessu sinni eru þessir þættir í
fyrsta sinn tengdir saman í einni
skýrslu, segir stjórnandi vinnu-
hóps um gerð hennar, Christian
Nellemann, sérfræðingur við Norsk
senter for naturforskning.
Og hann bætir við: Það er hætta
á ferð ef við bregðumst ekki við
ástandinu. Ef við bætum ekki fyrir
þann skaða sem við höfum unnið
á umhverfinu; með jarðvegseyð-
ingu, veðurfarsbreytingum og tapi
á góðu ræktunarlandi, þá getur
svo farið að það skorti 25% upp á
að unnt sé að fullnægja matarþörf
jarðarbúa árið 2050.
Í skýrslunni er hvatt til að þróa
landbúnaðinn í átt til lífrænna
framleiðsluaðferða.
En er unnt að brauðfæða heim-
inn án þess að nota tilbúinn
áburð?
Með því að taka upp lífrænan land-
búnað má búast við minni uppskeru
sums staðar en sannleikurinn er sá að
hvorki lífrænn landbúnaður né hefð-
bundinn geta brauðfætt stækkandi
mannkyn. Hin raunhæfa lausn er að
nýta betur hitaeiningar í aðgengileg-
um mat. Korn fer forgörðum, spá-
kaupmennska veldur því að verð-
mæti glatast og vaxandi hluti korn-
uppskerunnar fer í dýrafóður eftir því
sem kjötneysla vex. Ef unnt væri að
fóðra búfé á öðru en korni í auknum
mæli væri auðveldara að fæða þjóðir
þar sem fólki fjölgar.
Eins og sakir standa er um þriðj-
ungur matkorns notaður sem dýra-
fóður. Um miðja öldina má ætla
að það verði helmingurinn. Með
því að nota fiskúrgang og matvæli
sem komin eru fram yfir ráðlagðan
söludag mætti auka fóðurorku um
30-50%. Þá er miklu fleygt af korni,
sem stenst ekki gæðakröfur, svo sem
þegar það hefur ekki náð þroska.
Efling smábýla
Nellemann telur að mestir mögu-
leikar til aukinnar matvælafram-
leiðslu séu í smábúskap. Í skýrsl-
unni er lagt til að stofna lánasjóð til
að lána bændum í fátækum löndum,
fyrst og fremst til að þeir geti keypt
sér verkfæri, svo sem haka til að
yrkja jörðina, en lánin endurgreiði
þeir þegar uppskeran skilar sér.
En er mikilvægt að fátækir
bændur séu ekki háðir tilbúnum
áburði?
Já, í Afríku kostar tilbúinn áburður
sjöfalt meira en í Evrópu og afrísk-
ir bændur hafa ekki ráð á honum.
Auk þess vex vatnsþörfin með
notkun tilbúins áburðar.
Með því hins vegar að rækta
saman fleiri tegundir nytjajurta nýtist
grunnvatnið betur. Þess vegna verður
að hvetja til lífrænnar ræktunar.
Styrkir til landbúnaðar?
Með hliðsjón af því að horfur eru
á að aukinn skortur á matvælum sé
framundan, þá blasa við mjög vax-
andi verðsveiflur á þeim. Það bitnar
einkum á hinum fátæku. Margt af
því fólki notar 70-80% af tekjum
sínum til matarkaupa. Það er því
brýnt að hafa stjórn á verði matvæla.
Stefna okkar er hæg en jöfn hækkun
á verði búsafurða til framleiðand-
ans, þannig að bændur fái hvatningu
til að framleiða meira. Við viljum
hins vegar forðast verðsveiflur.
Fullt frelsi á matvælamarkaði
í Afríku mundi leiða til mikilla
verðhækkana á mat í álfunni og
aukins hungurs meðal fátækra. Við
viljum að þróunarlönd geti flutt út
matvæli, og að það gerist með við-
skiptasamningum. Bondebladet
Matvælakreppan
 Á undanförnum fáum árum hefur verð á matvælum hækkað um
50-200% eftir tegundum.
 Matvælakreppan stafar af spákaupmennsku með matvæli, óhag-
stæðu veðurfari, litlum birgðum af korni, aukinni framleiðslu lífeld-
isneytis og háu olíuverði.
 Verðið náði hámarki í júlí 2008 en hefur lækkað nokkuð síðan. Það
er þó enn hærra en árið 2004 á mörgum tegundum matvæla.
 Hið háa matvælaverð hefur á stuttum tíma fjölgað fátæku fólki um
110 milljónir manna og sveltandi fólki um 44 milljónir.
Nýtum matinn vel
Umhverfisvæn störf
hagstæð hagkerfinu
Kína, mesta landbúnaðarland í heimi, glímir við vatnsskort
Tré safna reynslu
um veðurfarið
sem þau búa við
Tré skynja veðurfarið í kringum
sig við fræmyndunina og laga sig
að þeim lífsskilyrðum sem bíða
þeirra. Þroskað fræ móðurtrés af
norðlægum slóðum, sem er plant-
að eða myndar fræ á suðlægum
slóðum, tekur með sér erfða-
eiginleika sína og afkvæmi þess
verða ekki alveg eins og trjánna
í kring. Hið sama gerist þegar
tré af suðlægum slóðum er flutt
norður á bóginn.
Fræ, sem þroskast á suðlægum
slóðum, festir sér í minni veðurfar-
ið þegar það var að þroskast og
verður „suðrænna“ en móðurtréð.
Það er m.ö.o. fleira en beinlínis
erfðabundnir eiginleikar sem ræður
því hvernig tré þroskast.
Veðurfarsminni
Vísindamenn við Norska landbún-
aðarháskólann (UMB) og stofn-
unina Norsk institutt for skog og
landskap hafa komið á fót sameig-
inlegum vinnuhópi til að rannsaka
hvernig tré fara að því að bregðast
við breyttu veðurfari og hvernig
þau hafa áhrif á veðurfarsminni sitt.
„Við teljum að það sé veðurfar-
ið sem virkjar og afvirkjar gen sem
ákvarða vaxtarferil trésins, þ.e. hve-
nær það hefur vöxt á vorin og hve-
nær það hættir að vaxa áður en frýs
á haustin,“ segir Jorunn Elisabeth
Olsen, prófessor við UMB. Að
öllum líkindum er það nokkur fjöldi
erfðavísa (gena) sem virka sam-
tímis. Ætlunin er að finna eins mörg
þeirra og unnt er með nútíma erfða-
tækni og greina hvaða gen virka á
sama tíma og hver ekki.
Vinnuhópurinn á Ási notar
norskt greni í rannsóknunum, en
rannsakar jafnfram hvort niðurstöð-
ur þeirra gildi ekki einnig um aðrar
jurtir, svo sem matjurtir. Nationen