Bændablaðið - 16.05.2012, Blaðsíða 22

22 Bændablaðið | Miðvikudagur 16. maí 2012
Fróðleiksbásinn
Vilmundur Hansen garðyrkjufræðingur
Sænski baróninn F.W. Hastfer
ræktaði fyrstur kartöflur á Íslandi.
Baróninn setti kartöflurnar niður
á Bessastöðum á Álftanesi vorið
1758 og fékk góða uppskeru um
haustið. Séra Björn Halldórsson
í Sauðlauksdal, séra Guðlaugur
Þorgeirsson í Görðum á Álftanesi
og séra Jón Bjarnason á Ballará
spreyttu sig síðan allir á kartöflu-
rækt 1759 og 1760.
Séra Björn í Sauðlauksdal mun
hafa verið atkvæðamestur þeirra og
hvatti samlanda sína mjög til að rækta
kartöflur, en það mun hafa gengið
seint fyrstu árin. Kartöflurækt hófst
ekki fyrir alvöru hér á landi fyrr en
á fyrsta og öðrum áratug 19. aldar. Í
dag er kartöfluneysla svo almenn á
Íslandi að segja má að Íslendingar
borði kartöflur í öll mál, og mörgum
finnst máltíðin tómleg séu ekki kart-
öflur á borðum.
Forspírun og jarðvegur
Vegna stutts vaxtartíma er nauðsyn-
legt að láta kartöflur (Solanum tube-
rosum) spíra áður en þær eru settar
niður. Forspírun tekur 4 til 6 vikur
við góð skilyrði og því flestir búnir
að setja kartöflur í spírun þegar þetta
birtist. Kartöflur spíra best í birtu við
10 til 15°C en æskilegt rakastig er
80 til 90%. Góð lengd á spírum við
niðursetningu er einn til tveir sentí-
metrar. Hæfilegt magn af útsæði er
um 25 kíló í 100 fermetra.
Bestu garðstæðin fyrir kartöflur
eru á sólríkum og skjólgóðum stað.
Jarðvegshiti við niðursetningu skal
vera 5°C eða hærri. Stinga skal
kartöflum 4 til 5 sentímetra niður í
leir- og moldarjarðvegi en dýpra, 6
til 8 sentímetra, í sendnum jarðvegi.
Hæfilegt bil á milli útsæðis er 25 til
30 sentímetrar og 50 til 60 sentímetr-
ar á milli raða.
Ef notaður er tilbúinn áburður
duga 10 til 15 kíló á 100 fermetra,
sem gott er að skipta og gefa í þremur
til fjórum skömmtum yfir vaxtar-
tímann. Köfnunarefnisríkur áburður
veldur auknum blaðvexti á kostnað
uppskerunnar. Ef nota á búfjáráburð
veitir ekki af 300 til 400 kílóum á
100 fermetra. Þörungamjöl er góður
lífrænn áburður fyrir kartöflur og eru
20 kíló hæfilegur skammtur á 100
fermetra.
Kartöflur þrífast best í sand-
blendnum moldarjarðvegi. Hann
hlýnar snemma á vorin og heldur
vel hita. Jarðvegurinn þarf að vera
loftríkur og því nauðsynlegt að vinna
hann vel áður en kartöflurnar eru
settar niður. Hentugt sýrustig fyrir
kartöflur er 5,2 til 5,8 pH.
Eftir að kartöflurnar eru komnar
í jörð er gott að setja akrýldúk yfir
beðið til að hraða vexti. Taka skal
dúkinn af þegar grösin hafa náð um
8 til 12 sentímetra hæð.
Kartöfluafbrigðin eru mis-
munandi að bragðgæðum og yfir-
leitt bragðast seinsprottnar kartöflur
betur en fljótsprottnar, en slíkt er
smekksatriði. Premier er snemm-
sprottið afbrigði. Gullauga er seinna
en Premier, en þó fyrr á ferðinni en
rauðar íslenskar. Tilvalið er að rækta
nokkur kartöfluafbrigði í heim-
ilisgarðinum og dreifa uppskerunni
þannig yfir lengri tíma.
Sjúkdómar og afætur
Sniglar, ranabjöllur og kartöflu-
blaðlús eiga það til að gera skaða í
kartöflurækt. Sniglar og lirfur rana-
bjöllu geta grafið sig inn í hnýðin
en lýsnar, sem eru sjaldgæfar, sjúga
næringu úr blöðunum.
Kartöflukláði er sveppasjúk-
dómur sem lýsir sér í dökkum eða
svörtum flekkjum á kartöflunni,
og er landlægur fjandi hér á landi.
Kláðinn sem slíkur er skaðlaus við
neyslu en óneitanlega lýti á kartöfl-
unum þegar þær eru bornar fram.
Ein leið til að draga úr kláða er að
halda pH-gildinu milli 5 og 6. Til að
lækka pH-gildið má bera á brenni-
stein. Kartöflum með kláða hættir
frekar til að springa. Blöðrukláði sést
ekki við upptöku en kemur fram við
geymslu. Vörtukláði myndar dökka
og upphleypta flekki sem sjást vel
við upptöku og orsakast af blautum
og þéttum jarðvegi. Flatkláði orsakast
af bakteríu, er mjög háður sýrustigi
jarðvegs og dafnar illa ef sýrustigið
er lægra en sex.
Rótarflókasveppur er algengur í
görðum þar sem kartöflur hafa verið
ræktaðar lengi. Áberandi einkenni er
að örsmáar kartöflur myndast upp
eftir stönglinum en við jarðvegsyfir-
borðið er hvít mygla. Þegar grasið
er tekið upp eru undir því mörg smá
og sprungin hnýði með brúnleitum
rákum.
Kartöfluhnúðormur dregur úr
vexti og stöðvar hann alveg að
lokum. Við slæmt smit sjást litlir
hvítir, gulbrúnir og brúnir hnúðar á
rótunum. Ef smit kemur upp verður
að hvíla garðinn í einn til tvo áratugi
til að drepa smitið.
Stöngulsýki lýsir sér í að blöð
gulna, verpast og vefjast saman. Við
nánari skoðun sést að stöngullinn er
svartur og rotinn. Orsök stöngulsýki
er baktería sem lifir best í rökum
jarðvegi. Hún lifir venjulega ekki
yfir vetrartímann en fylgir útsæð-
inu. Fjarlægja skal sýkt grös ásamt
ávextinum undir þeim og brenna
eða urða um leið og þau finnast.
Stöngulsýktar kartöflur eru óhæfar
til neyslu, af þeim leggur rammsúra
lykt og bragðið sem leynir sér ekki
verði manni á að stinga upp í sig bita,
hvort sem kartaflan er hrá eða soðin.
Hringrot er bakteríusjúkdómur
sem lýsir sér í því að blöðin gulna
og visna á blaðröndunum. Sé stöng-
ullinn skorinn í sundur sést í honum
dökkur vefur og skurðflöturinn er
slímkenndur.
Kartöflumygla stafar af myglu-
sveppi sem veldur því að dökkbrúnir
blettir koma fram á blöðunum og í
raka sést oft hvít mygla neðan á þeim.
Sami sveppur veldur þurrrotnun í
kartöflum. Fjarlægja þarf kartöflu-
grösin, helst strax, og áður en kart-
öflurnar eru teknar upp, megnið af
uppskerunni er venjulega óskemmt.
Sáðskipti draga verulega úr hættu
á smiti af völdum sveppa, veira, kart-
öflukláða og bakteríusjúkdóma, auk
þess sem regluleg sáðskipti koma í
veg fyrir jarðvegsþreytu.
Grasið eitrað
Kartöflur eru 78% vatn og 18% kol-
vetni sem er að mestu sterkja, 1,99%
sykur og 0,1% fita. Í kartöflum er
mikið C-vítamín en það brotnar niður
við suðu. Næringargildi kartöflunnar
er mest í ysta laginu og því iðulega
flysjað burt.
Kartaflan er af náttskuggaætt og
sýnir ættrækni sína í því að jurtin er
öll eitruð, að hnýðinu undanskildu.
Hnýði sem vaxa nálægt yfirborðinu
eru oft græn að lit og eitruð, en eitrið
hverfur við suðu, þótt rammt bragðið
sitji eftir. Dæmi eru um að búfé hafi
drepist eftir að hafa étið kartöflugrös.
Hér á landi ná kartöflugrösin sjaldan
að blómstra nema á hlýjustu sumr-
um, blómin eru fölbleik eða hvít á
litinn. Berið sem myndast að lokinni
blómgun er grænt og ekki ósvipað
óþroskuðum tómat, enda eru jurtirnar
skyldar.
Erlendis eru kartöflur ekki nýttar
til manneldis eingöngu, þær eru
einnig brúkaðar sem húsdýrafóður
og sterkjan úr þeim er notuð í léreft
og til pappírsgerðar. Bruggaður er
vínandi úr kartöflum sem svo aftur
er notaður til víngerðar og gúmmí-
framleiðslu. Kartöflur hafa líka verið
notaðar sem kítti. Þá eru þær flysjaðar
hráar, marðar og blandaðar köldu
vatni. Kíttið þótti gott smyrsl á
brunasár og blöðrur.
Geymsla á kartöflum
Heppnist kartöfluræktin vel má
búast við allt að tífaldri uppskeru.
Jarðvegshitinn við upptöku ætti að
vera yfir 8°C. Rannsóknir sýna að
skemmdir á kartöflum við upptöku
aukast hratt sé hitinn lægri en það.
Miða má við að jarðvegshitinn
hækki tveimur til þremur tímum á
eftir lofthitanum og því er mikill
munur á honum fyrri og seinni hluta
dags.
Kartöflur geymast best á
dimmum og svölum stað við 4 til
5°C. Mælt er með að loftraki sé
lágur fyrstu eina til tvær vikurnar,
15-20%, en 70-90% eftir það. Þeir
kartöflusjúkdómar sem valda mestu
tjóni í geymslum eru votrotnun,
phoma-rotnun og blöðrukláði.
Geymsluþol kartaflna eykst mikið
ef þær eru látnar þorna og standa á
dimmum stað við um 18°C fyrstu
vikuna til tíu dagana eftir upptöku.
Eftir það eru þær færðar í dimma
geymslu eins og lýst er hér að ofan
en hitinn látinn lækka hægt niður
í 4-8°C.
Garðyrkja & ræktun
Sá þjóðlegi siður að stinga útsæðinu niður
Akurblessun var þróuð í Þýskalandi út frá yrkjunum
Hindenburg og Allerfrüheste Gelbe árið 1929. Af-
brigðið var mjög útbreitt þar til á sjötta áratug síðustu
aldar og flutt til Íslands. Kartaflan er hnöttótt eða egg-
laga, með gult hýði og grunn augu og ljósgul mjölmikil.
er eitt algengasta kartöfluafbrigðið í Evrópu og
mikið notað í franskar kartöflur. Bintje-kartöflur eru
góðar bakaðar. Hollenski grasafræðingurinn Kornelis
Lieuwes de Vries ræktaði þær upphaflega af yrkjunum
Munstersen og Fransen árið 1905. Fremur þéttar, stórar
og egglaga kartöflur með grunn augu. Viðkvæmar fyrir
frosti.
eru taldar hafa borist hingað með
frönskum sjómönnum eða að þeim hafi skolað á land
eftir skipsströnd. Hnöttóttar og fallega bláar á litinn og
gefa matborðinu skemmtilegan svip.
Doré er afbrigði sem var þróað í Hollandi 1939 og sett
á markað 1947. Fljótvaxið afbrigði. Stórar, gular og
hnöttóttar kartöflur. Augun mjög grunn. Mjölmiklar
og bragðgóðar, með hátt þurrefnisinnihald.
Eyvindur eða er afbrigði sem mikið er
ræktað á Bretlandseyjum. Oft kallað írska kartaflan,
þrátt fyrir að hafa verið þróað í Skotlandi árið 1907 með
blöndun yrkjanna Fortyfold og Smith's Early. Stórar,
mjölmiklar kartöflur með bleikt hýði og djúp augu.
er gamalt, norskt afbrigði sem farið var að
rækta hér fyrir um 60-70 árum. Fremur smáar, hnött-
óttar eða egglaga kartöflur með gult hnýði og gulan
mjölva. Augun rauð. Klemenz Kristjánsson, tilrauna-
stjóri á Sámsstöðum í Fljótshlíð, ræktaði þær hér fyrst
árið 1931. Vinsælar og bragðgóðar kartöflur.
Helga er talin hafa myndast vegna stökkbreytingar
á gullauga og svipar mjög til þess nema hvað hnýðið
er rautt. Helga Filippusdóttir í Unnarholtskoti í Hruna-
mannahreppi fann um 1960 rauðleitar kartöflur í garði
þar sem hún ræktaði afbrigðin Eyvind og Gullauga. Hún
tók þessar kartöflur frá og ræktaði upp af þeim nýtt
afbrigði sem er nefnt eftir henni.
Mandla er afbrigði sem er mikið ræktað í Svíþjóð. Yfir-
leitt hvít en til er afbrigði með bláum flekkjum. Dregur
nafn sitt af því að hún er egglaga og flöt og minnir á
möndlu. Mandla er með hátt þurrefnisinnihald og mjög
bragðgóð. Gefur fremur lítið af sér og hefur lítið þol gegn
ýmsum kartöflusjúkdómum.
er mög snemmsprottið, hollenskt afbrigði
sem fékkst með víxlun Civa og Provita og var ræktað
hér fyrst árið 1977. Grösin eru viðkvæm fyrir vindi og
frosti. Hnýðin eru aflöng og jafnvel perulaga. Augun
grunn og hýðið ljóst. Þurrefnisrík kartafla sem hentar
best sem bökunarkartafla og í franskar.
eru smáar og hnöttóttar kartöflur
með djúp augu. Hýðið rautt en þær eru fölgular að
innan með rauðum hring. Talið er að þessar kartöflur
hafi borist hingað frá Danmörku. Seinsprottnar, bragð-
góðar og með hátt þurrefnisinnihald. Viðkvæmar fyrir
kartöflumyglu. Talið er að rauðar íslenskar séu komnar
frá kartöflum sem Björn Halldórsson í Sauðlauksdal
setti niður árið 1760 og séu sama afbrigði og gömul
norsk og sænsk, eins og Gammel svensk röd. Ólafur
Jónsson, tilraunastjóri og rithöfundur, valdi úrval af
rauðum íslenskum til áframræktunar á árunum 1936
-1942 og kallast þær Ólafsrauðar.
Fjöldi afbrigða sem hér hafa verið reynd skiptir hundr-
uðum, bæði í skipulegum athugunum og sem ein-
staklingar hafa flutt inn og reynt sjálfir. Nöfn afbrigða
sem einstaklingar hafa flutt inn eru mjög á reiki og
hætta er á að sjúkdómar fylgi með. Dæmi um íslensk
nöfn er , ,
, ,
Jarðargull, Stóri Skoti, Blálandsdrottning, Blá-
landskeisari og Bláeygð.
Kartöfluafbrigði