Fréttablaðið - 17.03.2012, Blaðsíða 24

24 17. mars 2012 LAUGARDAGUR
Evrópuskrifstofa Alþjóðaheil-brigðismálastofnunarinnar
(WHO) vinnur nú að mótun evr-
ópskrar heilbrigðisstefnu (Health
2020) og samtímis eru aðildarríki
hennar að útfæra sínar eigin lang-
tímaáætlanir í heilbrigðismálum.
Á Íslandi mun heilbrigðisáætlun til
ársins 2020 leysa af hólmi sambæri-
lega áætlun sem rann sitt skeið árið
2010. Í byrjun aldarinnar virtist
sem aðildarríki WHO í Evrópu væru
að þróa sína stefnumótun og áætl-
anagerð hvert í sína áttina, en með
tilkomu nýrrar forystu á Evrópu-
skrifstofu WHO í Kaupmannahöfn
í ársbyrjun 2010 er nú lögð áhersla
á að þessi vinna sé byggð á sömu
undir stöðum.
Að því er varðar gerð íslensku
heilbrigðisáætlunarinnar er mikils-
vert að læra af öðrum og skoða þá
sérstaklega atriði eins og félags-
lega áhrifaþætti heilsu, eflingu nær-
samfélagsins og lýðheilsuþversnið
(folkehelseprofil) þjóðarinnar.
Félagslegir áhrifaþættir
Á árunum 2005-2008 starfaði á
vegum WHO nefnd undir forystu
Englendingsins Sir Michael Marmot
og beindi hún sjónum sínum að
félagslegum áhrifavöldum heilsu
(CSDH, Commission on Social
Determinants of Health). Úttekt
nefndarinnar og kannanir annarra
aðila sýna að helstu áhrifa þættir
heilsufars eru af félagslegum toga
og sennilega hafa þeir mest að
segja um þá byrði sem sjúkdómar
og dauði valda í heiminum í dag.
Myndin er alls staðar sú sama. Ein-
staklingar sem hafa lág laun, stutta
skólagöngu að baki, gegna ófaglærð-
um störfum eða eru atvinnulaus-
ir búa við meira heilsuleysi og lifa
skemur en aðrir. Í lokaskýrslu sinni,
Closing the gap in a generation frá
árinu 2008, undirstrikar nefndin
mikilvægi þess að bæta lífsskilyrði
fólks sem býr við lakar að stæður.
Víða um lönd er þessi skýrsla nú
orðin grundvallarrit við mótun
heilbrigðisáætlana og annarra við-
eigandi aðgerða sem miða að því að
efla heilsu og velferð fólks.
Nærsamfélag
Í allri stefnumótun er núorðið lögð
áhersla á víðtækt samráð við fólkið í
landinu og félagasamtök þess. Slag-
orð Öryrkjabandalagsins „Ekkert
um okkur, án okkar!“ er einkenn-
andi fyrir þessi viðhorf. Um fjöllun
tillagna á stórfundum, formlegt
umsagnarferli og hugarflugs fundir
eru tæki til þess að ná til þeirra er
málefnin varða. Flutningur allrar
nærþjónustu á sviði heilbrigðis-
og félagsmála til sveitarfélaganna
er áfangi á þeirri leið að skapa hér
eiginlegt nærsamfélag og tryggja að
borgararnir hafi áhrif á þjónustuna.
Á Íslandi hafa sveitarfélögin Horna-
fjörður og Akureyri tekið að sér
rekstur heilsugæslu og öldrunar-
mála og samþætt þessa mála-
flokka félagslegri þjónustu sveitar-
félaganna. Í ársbyrjun 2011 tóku
sveitar félögin í landinu yfir mál-
efni fatlaðra frá ríkinu og áformað
er að flytja málefni aldraðra og
jafnvel heilsugæsluna í heild sinni
til sveitar félaganna á næstu árum.
Lýðheilsuþversnið
Í Noregi tóku ný lýðheilsulög gildi
1. janúar sl. og eru þau liður í að
framfylgja áætlun um umbætur
og samráð í heilbrigðisþjónustunni
(Samhandlingsreformen). Þessi
nýja löggjöf er liður í að styrkja
ábyrgð og aðgerðir sveitarfélaga
á sviði forvarna og heilsueflingar
á öllum sviðum samfélagsins. Lýð-
heilsustofnun Noregs er svo falið að
halda saman upplýsingum á sam-
ræmdu formi um ástandið í heil-
brigðismálum í sérhverju sveitar-
félagi, fylki og í landinu sem heild,
svonefndu lýðheilsuþversniði eða
lýðheilsuprófíl. Þetta á að auðvelda
allar aðgerðir til að bæta heilsu-
far á hverjum stað fyrir sig og svo
geta allir farið inn á netsíðu stofn-
unarinnar í leit að frekari fróðleik.
Þarna er t.d. að finna upplýsingar
um algengi sykursýki, ofþyngd og
offitu, sálræn vandamál, slys o.fl.
Nálgun sem þessi gæti e.t.v. komið
að góðum notum hér á landi.
Heilsa 2020
Ný heilbrigðisáætlun verður að hafa
að meginmarkmiði að bæta heilsu
og vellíðan fólks, draga úr ójöfnuði
og tryggja sjálfbært notenda miðað
heilbrigðis- og velferðar kerfi. Upp-
lýsingar um félagslega áhrifa-
þætti heilsu, efling nærþjónustu og
gleggri þekking á lýðheilsu lands-
manna eru öll lykilatriði sem nauð-
synlegt er að styðjast við þegar
mótuð er heildstæð framtíðarsýn og
markmið fyrir heilbrigðisáætlun til
ársins 2020 eru skilgreind.
Ójöfnuður hindrar
bætt heilsufar
Margir eru kallaðir sem álit-legir forsetaframbjóðendur.
Í mínum huga er Auður Guðjóns-
dóttir skurðhjúkrunar fræðingur
afar vænlegur frambjóðandi í for-
setakjöri. Hún er vel þekkt sem
óþreytandi baráttukona í þágu
lækninga við mænuskaða. Sem
stofnandi Mænuskaða stofnunar
Íslands hefur henni tekist að fá
færustu sérfræðinga heims til að
horfa út fyrir rammann. Nýlega
átti Auður frumkvæði að því að
Norðurlandaráð samþykkti að
Norðurlöndin hefðu forgöngu
um að hrinda af stokkunum
skipulagðri leit að lækningu við
mænuskaða. Það þarf ekki lítið
þrek og hugsjón til að halda slíku
til streitu og hafa í gegn.
Ef það er eitthvað eitt sem
prýðir Auði öðru fremur, þá er
það leiðtogahæfileikinn. Hún
hefur einstakt lag á að koma
málum áfram, hrífa fólk með
sér með mælskunni og halda
stefnunni. Forseti er þjóðarleið-
togi og Auður á svo sannarlega
heima í slíku hlutverki.
Ef svona dugmikil og fram-
sækin kona yrði kosin í þetta
mikilvæga embætti gæti hún
beint sjónum að mannúðarmálum,
heilbrigðismálum og jafnréttis-
málum; málaflokkum sem eru
henni afar hugleiknir og skipta
þjóðina og allt mannkynið afar
miklu máli. Þannig yrði hún for-
seti allrar þjóðarinnar.
Það er engin spurning að þessi
dugmikla, heiðarlega og hlátur-
milda kona mundi njóta sín vel
sem gestgjafi þjóðarinnar. Mín
tilfinning er sú að Auður mundi
bera með sér ferska vinda inn á
Bessastaði og leiða þjóðina til
góðra verka.
Vonandi fyrirgefur Auður mér
þessa framhleypni. Ég tel mig þó
þekkja hana nógu vel til þess að
vita að ef hún telur að hún geti
látið enn meira gott af sér leiða
sem forseti, þá mun hún íhuga
málið. Hún hefur aldrei verið
hrædd við að taka slaginn.
Kjarnakonu á Bessa-
staði
Þeir sem taka ekki mark á sög-unni eru dæmdir til að endur-
upplifa hana,“ segir málshátturinn.
Við höfum háð stríð við aðrar
þjóðir um fisk eins og allir vita.
Oft voru fjölmörg útlend skip á
miðunum og öllum ljóst, að auð-
lindin gæti ei þolað fjölþjóðlegan
ágang til langframa. Það var því
látið sverfa til stáls.
Nú er vitað að flestir nytja-
stofnar í heiminum hafa látið á sjá
og sumir svo um munar. Þorskur
er ekki svipur hjá sjón og stærstu
nýtingaraðilar afneita stöðugt
eigin þætti í fiskleysinu. Því er
hampað að utanaðkomandi þættir
liggi að baki og einnig er hamrað
á hagræði óbreytts fyrirkomulags.
Hagsmunaaðilar veraldarvítt við-
halda þannig eigin aðgengi og
einokun yfir auðlindum til sjávar.
Þekktur vísindamaður sagði
að botnvörpuveiðar væru eins
og veiðar á íkornum með skógar-
eyðingu fyrst. Botnvarpa jafnar
út misfellur á sjávarbotni, kórallar
muldir, svampagróðri eytt og eftir
standa plógförin ein. Það hefur
verið sýnt og staðfest með neðan-
sjávarmyndum að kóralrifum, sem
tekur hundruð ára að byggjast upp,
er eytt í einni svipan. Slík kóral-
rif eru hluti af viðkvæmu vistkerfi
hafsins og afskiptaleysi stjórn-
valda illskiljanlegt. Botnvörpusjó-
menn, sumir hverjir, halda fram
skaðleysi þessara veiða og segja
útjöfnun bara til bóta og að ekk-
ert líf sé á botni á miklu dýpi. Í
þessu sambandi má nefna ráð-
stefnu um margbreytileika haf-
djúpanna í Kúala Lúmpúr 2004. Í
fram haldinu var birt bænaskjal
undirritað af 1.136 vísinda mönnum
frá 69 löndum. Þeir lögðu að ríkis-
stjórnum og SÞ að botnvörpu veiðar
á úthöfum verði bannaðar til að
bjarga vistkerfum í haf djúpunum
og þar með nytjafiski. Vísinda-
menn höfðu þá nýlega uppgötvað
skóga af kóröllum og kórallarif
á djúpu og jafnvel köldu vatni og
kalla þá regnskóga hafdjúpanna.
Nú er svo komið að um þriðj-
ungur allra nytjafiska í heiminum
líður fyrir rányrkju og er í hættu.
Vísindamenn spá eyðingu allra
fiskistofna um miðja öldina ef
ekkert verði að gert og áfram
haldið á sömu braut. En hver á að
annast varnir fyrir náttúruna?
Í ýmsum löndum eru sér stakar
stofnanir sem upplýsa um líf
hafdjúpanna, en þær mega sín
lítils gegn hagsmunaaðilum sem
eiga sitt undir veiðum. Hingað
til hefur sönnunar byrðin verið
þeirra sem nýta náttúruna og tala
fyrir verndunar sjónarmiðum, en
varðandi haf djúpin eru mál nú víða
að breytast og yfirvöld farin að
viðurkenna, að náttúruvernd eigi
ekki að staðnæmast við sjávarmál.
Á Íslandsmiðum eru notaðir
krókar á handfæra- og línu veiðum,
netaveiðar hafa reglugerðar-
möskva og botnvörpu veiðar eru
með misstórum vörpum og hlerum.
Útgerðarmenn hafa þannig í hendi
sér hvaða veiðarfæri eru notuð.
Og veiðileyfi þeirra gilda um öll
Íslandsmið fyrir utan staka bletti
eða firði í skamman tíma og sem
friðaðir eru vegna smáfisks og
hrygninga. Annars ríkir frjáls-
ræði í aðalatriðum til veiða og
ábyrgð á veiðarfærum er í höndum
útgerðar manna einna.
Hvenær ætla íslenzk stjórnvöld
að taka afstöðu til botnvörpunnar?
Treysta þau á að LÍÚ dreifi upp-
lýsingum til einstakra útgerða um
skaðsemi veiðarfæra? Hvers vegna
er staðreyndum um alheims rýrnun
botnfiska ekki haldið til haga?
Í þessu sem mörgu öðru njóta
útgerðirnar vafans og halda áfram
sínum mokstri óáreittar.
Rányrkja auðlinda tíðkast
um heim allan í skjóli þröng- og
skyndihagsmuna. Gróðinn er því-
líkur að auðvelt er að hafa áhrif á
ríkisstjórnir og snúa þeim á sveif
með hagsmunaaðilum. Á meðan
blæðir heildinni og við hættum
afkomu komandi kynslóða. Næsta
þorskastríð á Íslandi er í nánd og
mun snúast um þetta.
Næsta þorskastríð
Sjávarútvegsmál
Jónas
Bjarnason
efnaverkfræðingur
Lýður Árnason
læknir
Heilbrigðismál
Ingimar
Einarsson
ráðgjafi um
stefnumótun í
heilbrigðismálum
Forsetaembættið
Ragnheiður
Davíðsdóttir
háskólanemi og
blaðamaður