Kjarninn - 22.08.2013, Blaðsíða 81

E
itt er það réttarsvið sem reynir meira á með
aukinni sérhæfingu og flóknara samfélagi, en það
er skaðabótaábyrgð sérfræðinga, stundum nefnd
sérfræðiábyrgð.
Á sérfræðingum hvílir ströng skaðabótaábyrgð
en grundvöllur hennar er engu að síður hinn almenni
skaðabótagrundvöllur, sakarreglan. Sú regla er
grundvallarregla í íslenskum skaðabótarétti en í henni felst
að „sá beri skaðabótaábyrgð á tjóni, sem veldur því með
saknæmum og ólögmætum hætti, enda sé tjónið sennileg
afleiðing af hegðun hans og raskar hagsmunum, sem
verndaðir eru með skaðabótareglum“. (Arnljótur Björnsson,
Skaðabótaréttur, bls. 54, Hið íslenska bókmenntafélag,
Reykjavík, 1988.) Til nánari útskýringar skal tekið fram
að saknæmishugtakið í skaðabótarétti vísar til þess að
viðkomandi hafi af ásetningi eða gáleysi sýnt af sér þá
háttsemi sem veldur tjóni en ekki er verið að vísa til
daglegrar málnotkunar hugtaksins, þ.e. refsiverðrar
hegðunar. Skilyrði sakarreglunnar þurfa að vera uppfyllt
til að sérfræðingur beri ábyrgð á tjóni sem leiða kann af
vinnu hans eða ráðgjafar, rétt eins og á við um hvern annan
einstakling sem veldur tjóni með saknæmri háttsemi. Á
sérfræðingum hvílir því ekki ekki hlutlæg ábyrgð, þ.e.
skaðabótaábyrgð án tillits til þess hvort viðkomandi hafi
valdið tjóni með því að sýna af sér vanrækslu í starfi.
Í hverju felst þá hin stranga skaðabótaábyrgð? Á nokkrum
sviðum mannlífsins liggur strangari skaðabótaábyrgð á
einstaklingum en öðrum og á það við um sérfræðinga. Þessi
stranga skaðabótaábyrgð birtist í því að ríkari kröfur eru
gerðar um aðgæslu viðkomandi, þ.e. gáleysismælikvarðinn
er strangari. Í skilningi lögfræðinnar er gáleysi það þegar
viðkomandi gætir ekki þeirrar varkárni sem gegn og
skynsamur maður (oft nefndur bonus pater familias eða
bonus pater) myndi gera í sömu aðstöðu. Þegar metið er
hvort sérfræðingur hafi sýnt af sér gáleysi er þannig miðað
við hvað gegn og skynsamur sérfræðingur myndi gera við
sömu aðstæður. Þannig getur athugunarleysi sérfræðings
verið grund völlur skaðabótaábyrgðar meðan sambærilegt
athugunar leysi einstaklings sem ekki er sérfræðingur á
viðkomandi sviði, og gefur sig ekki út fyrir það, er ekki
grundvöllur skaðabótaábyrgðar. Eru á þann hátt ríkar kröfur
gerðar til þess að sérfræðingurinn sé ávallt vandvirkur í
störfum sínum, yfir hvaða fagþekkingu hann eigi að búa,
sem og til þess hvað hann viti eða megi vita, þ.m.t. hvað hann
megi sjá fyrir.
Sakarreglan sjálf er ólögfest, óskráð réttarregla. Hins
vegar er algengt að í lögum sem gilda um starfsstéttir og
sérfræðinga sé vísað til ólögfestra reglna skaðabótaréttar,
t.d.
27. gr. laga nr. 79/2008 um endurskoðendur,
„Endurskoðandi ber ábyrgð á tjóni sem hann eða starfsmenn
hans valda í störfum sínum, af ásetningi eða gáleysi. Um sakarmat
og sönnun gilda reglur skaðabótaréttar.“
27. gr. laga nr. 99/2004 um sölu fasteigna, fyrirtækja og
skipa,
„Fasteignasali ber ábyrgð á tjóni sem hann eða starfsmenn
hans valda í störfum sínum, af ásetningi eða gáleysi. Um sakarmat
og sönnun gilda reglur skaðabótaréttar. [...]“
1. mgr. 25. gr. laga nr. 77/1998 um lögmenn
„Lögmaður ber bótaábyrgð á störfum sínum og starfsmanna
sinna eftir almennum reglum.“
En hverjir eru sérfræðingar og hvaða kröfur verða gerðar
til verkefna þeirra?
Sérfræðingar eru þeir sem eiga að baki menntun á
viðkomandi sviði, faglega þekkingu og reynslu og bjóða fram
þjónustu sína og sérfræðiþekkingu, yfirleitt gegn greiðslu.
Þótt sérfræðingur þiggi ekki greiðslu fyrir þjónustuna getur
engu að síður hvílt á honum sérfræðiábyrgð. Sérfræðingar
tilheyra því yfirleitt ákveðnum starfsstéttum, svo sem
endurskoðendur, lögfræðingar, lögmenn, læknar, rafvirkjar,
verkfræðingar og arkitektar. Einnig geta lögaðilar á borð
við fjármálafyrirtæki, hagsmunasamtök og stofnanir fallið
undir skilgreininguna, hafi þeir aðilar í raun verið að veita
sérfræðiþjónustu.
Eðlisólíkar kröfur verða gerðar til verkefna sérfræðinga
eftir því á hvaða sviði þeir starfa. Á sumum sviðum
þurfa verkin að uppfylla ákveðnar kröfur, svo sem hjá
arkitektum þegar þeir teikna hús. Unnt verður að vera að
reisa hús eftir teikningum og húsið þarf að uppfylla allar
opinberar kröfur. Á sama hátt verður að vera hægt að
efna samning sem fasteignasali gerir um kaup á fasteign.
Á sumum öðrum sviðum verða yfirleitt ekki gerðar aðrar
kröfur en að sérfræðingurinn vinni verkið faglega og gefi
allar nauðsynlegar upplýsingar. Mjög ríkar kröfur eru til
dæmis gerðar til lækna en ekki verður sú krafa gerð að
allar læknisaðgerðir leiði til fulls bata og það án nokkurra
aukaverkana.
sönnunarreglur
Önnur meginregla skaðabótaréttar er reglan um
sönnunarbyrði tjónþola. Í henni felst að sá sem krefst bóta
verður að sanna að bótaskyld háttsemi hafi átt sér stað sem
leitt hafi til þess að tjón hans hafi orðið og hvert umfang
tjónsins sé. Af dómum Hæstaréttar er hins vegar ljóst að
þegar fjallað er um skaðabótaábyrgð sérfræðinga er stundum
dregið úr þessari kröfu. Er það einn af þeim þáttum sem gera
bótaábyrgð sérfræðinga strangari en annarra. Hefur þannig
í réttar framkvæmd stundum verið dregið úr þeirri kröfu að
tjónþoli þurfi að sanna atvik málsins, að orsakatengsl séu
milli hinnar bótaskyldu háttsemi og tjónsins og einnig hefur
verið dregið úr að tjónþoli þurfi að sýna fram á fjárhæð
tjóns. Hins vegar hefur í réttarframkvæmd í tengslum við
sérfræðiábyrgð ekki verið vikið frá þeirri kröfu, að það er
sá sem telur sig hafa orðið fyrir tjóni sem verður að sanna
saknæma háttsemi, þ.e. ásetningur eða gáleysi hafi átt sér
stað, en eins og áður sagði er mælikvarðinn strangur hvað
það varðar og ríkar kröfur gerðar til sérfræðinga.
atvik máls
Sem dæmi um frávik frá almennum sönnunarkröfum í
skaðabótamálum þegar um sérfræðiábyrgð er að tefla skal
fyrst vikið að atvikum máls, þ.m.t. umfangi verks.
Í dómsmálum þar sem ágreiningur hefur risið um umfang
verks, þ.e. hvað það var í raun og veru sem sérfræðingurinn
tók að sér að gera, hefur Hæstiréttur, eins og áður sagði,
vikið frá því að tjónþoli beri sönnunarbyrðina um atvik máls
og lagt sönnunarbyrðina á sérfræðinginn.
Í dómi Hæstaréttar í málinu nr. 721/2010 sem kveðinn
var upp 20. október 2011 voru atvik þau að A sf. festi kaup
á helmingshlut í iðnaðarhúsnæði með kaupsamningi 20.
október 2008 en samkvæmt honum var X ehf. seljandi
eignarhlutans. X ehf. hafði nýlega fest kaup á húsnæðinu og
hafði ekki enn fengið útgefið afsal. Í kaupsamningnum kom
fram áletrun þess efnis að lögmaðurinn B hefði samið skjalið.
Í málinu krafði A sf. B um skaðabætur fyrir ætlað tjón vegna
meintra mistaka þess síðarnefnda við gerð kaupsamningsins
sem leitt hefðu til þess að það hefði ekkert fengið í sinn
hlut af uppboðsandvirði eignarinnar sem seld var síðar
nauðungar sölu. En sýslumaður hafði hafnað þinglýsingu
kaupsamningsins þar sem undirskrift afsalshafa hafi vantað.
Af hálfu lögmannsins var því alfarið hafnað að hann hefði
haft milligöngu um framangreind fasteignakaup eins og A
sf. hélt fram. Hann hefði einungis fært á blað í formlegan
búning þá skilmála kaupa sem A sf. og X ehf. hefðu áður
komið sér saman um. Í dómi Hæstaréttar var lagt til
grundvallar að lögmaðurinn hefði aflað þinglýsingarvottorðs
í tengslum við skjalagerðina og útskýrt þýðingu þess að
seljandinn væri ekki þinglýstur afsalshafi. Þá var talið í ljós
leitt að kaupsamningurinn hefði ekki verið undirritaður
á skrifstofu lögmannsins, engar greiðslur hefðu farið
þar fram og forsvarsmaður A sf. hefði sjálfur farið með
kaupsamninginn til þinglýsingar og móttekið hann skömmu
síðar með áritun um frávísun þar sem afsalshafi hefði ekki
undirritað skjalið. Taldi Hæstiréttur að lögmaðurinn hefði
sýnt fram á að hlutverk sitt í tengslum við fasteignakaupin
hefði verið afmarkað og meint tjón A sf. yrði ekki rakið til
vanrækslu lögmannsins á lögbundnum skyldum sínum í
samræmi við það hlutverk sem kaupsamningsaðilar fólu
honum. Sýknaði Hæstiréttur því lögmanninn af kröfu A sf.
Einnig má nefna dóm Hæstaréttar í málinu nr. 506/2011,
uppkveðinn 22. mars 2012. Voru atvik þau að A höfðaði mál
gegn fasteignasalanum B vegna ágreinings um hvort B hefði
borið að sjá til þess að A fengi tiltekna greiðslu vegna sölu
fasteignar. Að virtum ákvæðum kaupsamnings um fast­
eignina var ekki talið að bótaábyrgð B gagnvart A yrði reist á
þeim ákvæðum laga nr. 99/2004 um sölu fasteigna, fyrirtækja
og skipa er vörðuðu skyldur hans sem fasteignasala gagnvart
A sem seljanda eða öðrum rétthafa í eigninni. Þá þótti A
hvorki hafa sýnt fram á að hún hefði beðið fjártjón sem B
hefði valdið henni með ólögmætum og saknæmum hætti í
störfum sínum sem fasteignasali umrætt sinn né á öðrum
grundvelli. Var B því sýknaður af kröfum A.
orsakatengsl
Þá þekkist það í réttarframkvæmd um sérfræðiábyrgð að
dregið sé úr þeirri kröfu að tjónþola beri að sýna fram á
orsakatengsl milli hinnar saknæmu háttsemi og tjónsins.
Hafi tjónþoli sýnt fram á að sérfræðingur hafi sýnt af
sér gáleysi í störfum og að tjón hafi orðið þá eru minni
kröfur gerðar til þess að tjónþolinn sýni fram á að gáleysi
sérfræðingsins hafi í raun verið orsök tjónsins. Á þetta
sérstaklega við í málum sem lúta að bótaábyrgð vegna
læknisverka og heilbrigðisstofnana; má t.d. nefna dóm
Hæstaréttar í máli nr. 317/2005.
Þetta er þó ekki meginregla og sem dæmi um hið
gagnstæða má nefna dóm Hæstaréttar í málinu nr. 771/2009.
Með kaupsamningi 27. september 2006 keyptu A og B
jörðina X. Eftir að A og B höfðu fengið jörðina afhenta
töldu þau að flatarmál láglendis jarðarinnar hefði reynst
minna en þau hefðu gert ráð fyrir samkvæmt uppdrætti
af deiliskipulagi frístundabyggðar á jörðinni. Höfðuðu
þau mál meðal annars á hendur fasteignasalanum sem
annaðist söluna og skjalagerðina. Kröfðust þau skaðabóta
eða afsláttar af kaupverði. Talið var að A og B hefðu
ekki mátt draga ályktanir um stærð láglendisins af þeim
deiliskipulagsuppdrætti sem þeim hafði verið afhentur.
Hefðu þau gengið til samninga um kaup á jörðinni án þess
að hafa áður aflað óyggjandi upplýsinga um þetta en þrátt
fyrir það reist málssókn sína á því að stærð láglendisins
hefði haft verulega þýðingu við ákvörðun þess verðs sem þau
höfðu verið tilbúin til að greiða við samningsgerðina. Um
augljós mistök af hálfu A og B hefði verið að ræða við að lesa
úr uppdrættinum og yrðu þau sjálf að bera ábyrgð á því. Hins
vegar þótti söluyfirlit fasteignarinnar ekki hafa uppfyllt þær
kröfur sem áskildar eru í lögum, en það var ekki talin hafa
verið orsök tjóns A og B og var fasteignasalinn sýknaður af
skaðabótakröfu A og B.
Einnig má nefna dóm Hæstaréttar í málinu nr. 227/2011,
sem kveðinn var upp 8. desember 2011. Þar háttaði svo til að
A höfðaði mál gegn B, D og E sf. til heimtu skaðabóta vegna
tjóns sem hún kvaðst hafa orðið fyrir þegar rafstraumur
fór um hana þegar hún baðaði sig á heimili sínu. B hafði
verið rafvirkjameistari við byggingu hússins og hafði
sameignarfélag hans og D, E sf., séð um raflagnir í það.
Fyrir lá að rafmagnsleiðslur höfðu verið ranglega tengdar í
íbúð A en að mati dómkvaddra sérfræðinga gátu þau mistök
ein og sér ekki orsakað slys eins og það sem A kvaðst hafa
orðið fyrir nema hlutur, sem tengdur hefði verið rafkerfi
íbúðarinnar, hefði komist í snertingu við baðvatnið. Þar sem
A hafði neitað því að slíkt hefði gerst var talið ósannað að
röng tenging rafmagnsleiðsla hefði orsakað slysið. Kröfum A
var því hafnað.
Fjárhæð tjóns
Tjónþoli þarf alla jafna að sanna að tjón hafi orðið og
jafnframt hvert umfang þess sé, í málum sem lúta að
sérfræði ábyrgð líkt og í öðrum skaðabótamálum. Sem dæmi
um það má nefna dóma Hæstaréttar í málum nr. 36/2010,
524/2009 og 139/2004. Hæstiréttur hefur þó kveðið upp
dóma þar sem bætur er dæmdar að álitum ef ljóst þykir
að tjónþoli hafi orðið fyrir einhverju tjóni, en svo háttaði
til í dómi Hæstaréttar í málinu nr. 262/2000. Þar krafði
A lögmennina B og D um bætur, þar sem dregist hafði
hjá þeim að halda til haga kröfu hennar um bætur fyrir
líkamstjón. Taldi Hæstiréttur að með hliðsjón af þeirri
ríku ábyrgð sem lögmenn bera gagnvart skjólstæðingum
sínum hefði aðgerðaleysi B ekki verið nægilega réttlætt í
málinu og telja yrði að D hefði ekki brugðist eins skjótt við
og vænta mætti af starfandi lögmanni. Teldust þau því bera
skaðabótaábyrgð gagnvart A, enda stæðu líkur til þess að A
hefðu verið dæmdar bætur að einhverju leyti hefði kröfum
hennar verið haldið til haga. Þar sem svo hefði ekki verið
gert þættu nægar líkur hafa verið leiddar að því að A hefði
orðið fyrir tjóni sökum athafnaleysis B og D og yrðu þau
að bera halla af sönnunarskorti um að svo hefði ekki verið.
Voru lögmennirnir því dæmdir til að greiða A skaðabætur að
álitum.
túlkun sakareglunnar
Grundvöllur skaðabótaábyrgðar sérfræðinga er sú almenna
skaðabótaábyrgð sem felst í sakarreglunni. Hin stranga
ábyrgð sem á sérfræðingum hvílir er hins vegar reist á
túlkun sakarreglunnar og sönnunarkröfum. Er saknæmis­
mælikvarðinn sem lagður er á sérfræðinga strangari
en gengur og gerist, þannig að flest öll frávik frá því að
sérfræðingur sýni ávallt af sér fyllstu vandvirkni í starfi
eru talin vera gáleysi af hans hálfu. Í öðru lagi leiðir
það til strangari skaðabótaábyrgðar sérfræðinga að í
réttarframkvæmd hefur verið dregið úr sönnunarkröfum á
hendur tjónþola hvað atvik máls varðar, orsakatengsl milli
hinnar bótaskyldu háttsemi og umfang tjónsins.
Skaðabótaábyrgð
sérfræðinga
álit
Kristín Edwald
hrl.
Deildu með
umheiminum
Smelltu til
að fara aftur í
yfirlit