Fréttatíminn - 17.05.2013, Síða 22

E itthvert áþreifanlegasta dæmið um það
siðleysi og spillingu
sem um langan aldur
hefur viðgengist í ís-
lenskum stjórnmálum
er meðferð Alþingis
á helgasta sögustað
þjóðarinnar, Þing-
völlum. Sú ráðstöfun
Þingvallanefndar
að veita útvöldum
vinum nefndarmanna,
tengdamönnum þeirra
og öðrum gæðingum
heimild til að reisa sér
sumarbústaði innan
þjóðgarðsins fljótlega
eftir stofnun hans og
næstu áratugina er hneisa. Þarna
var um að ræða grófa misbeitingu
valds og óréttmæta mismunun
sem almenningur hefur mátt þola
af hendi ríkisvaldsins allar götur
síðan. „Þjóðlegri spilling er vand-
fundin,“ eins og Ásgeir Sverrisson
blaðamaður kemst að orði í grein
sem birtist í Morgunblaðinu í
byrjun þessarar aldar.
Friðun Þingvalla
Árið 1928 voru samþykkt lög frá
Alþingi um að „Þingvellir við
Öxará og grenndin þar skulu
vera friðlýstur helgistaður allra
Íslendinga“ og tiltekið: „hið frið-
lýsta land skal vera undir vernd
Alþingis og ævinlega eign íslensku
þjóðarinnar. Það má aldrei selja
eða veðsetja.“ Lögin tóku gildi í
upphafi árs 1930 og samkvæmt
þeim mátti „ekkert jarðrask, hús-
byggingar, vegi, rafleiðslur eða
önnur mannvirki...gera á hinu
friðlýsta svæði eða í landi jarðanna
Kárastaða, Brúsastaða, Svartagils
og Gjábakka nema með leyfi Þing-
vallanefndar.“ Ef rifjuð eru upp
ummæli þeirra alþingismanna sem
á sínum tíma áttu mestan þátt í
lagasmíðinni er engum vafa undir-
orpið að með þessu lagaákvæði
var Þingvallanefnd falið vald til
þess fyrst og fremst að koma í
veg fyrir að sumarbústaðir væru
reistir á svæðinu sem þá afmarkaði
sjálfan þjóðgarðinn og jörðunum
fjórum sem friðaðar voru vegna
hans. Til dæmis minntist Jónas
Jónsson frá Hriflu, sem var einn
helsti hvatamaður friðunarinnar, á
eina bústaðinn sem þá virðist hafa
verið kominn á Þingvelli í umræð-
unum um friðunarlögin og sagði:
„Og þó að margt megi segja um
einstakra manna húsið í Fögru-
brekku, þá hefur það þó unnið
það gagn að opna augu almenn-
ings fyrir því hvernig ekki eigi
að byggja í umhverfi
Þingvalla.“ Jónas sagði
einnig í umræðunum
1928: „Það, sem vakir
fyrir þeim mönnum,
sem ekki vilja spilla
útliti Þingvalla, er það,
að náttúran og hennar
listasmíði frá örófi alda
fái að njóta sín sem
best.“ Annar helsti
frummælandi friðunar-
laganna frá 1928, Bern-
harð Stefánsson, komst
svo að orði í umræð-
unum: „Annað er það
líka, að hugsa mætti
sér þau mannvirki gerð
í nágrenni Þingvalla,
sem ekki ættu heima á
þeim stað....Þess konar mannvirki,
þó góð kunni að vera í sjálfu sér,
eiga ekki við á þessum fornhelga
stað. Sama er, þó að þau séu ekki
í sjálfri þinghelginni, ef þau eru í
þeirri nálægð, að þau blasa við frá
Þingvöllum, því að þá eru þau til
helgispjalla. Ef nokkur staður er
hér á landi, þar sem náttúran á að
vera í fullum friði, og án þess að
henni sé raskað af mönnum, þá
eru það Þingvellir.“
Sumarbústaðirnir í
þjóðgarðinum
Jónas frá Hriflu gegndi for-
mennsku í Þingvallanefnd frá upp-
hafi 1928 til 1946 og lagði nefndina
undir sitt eigið ráðuneyti, dóms-
málaráðuneytið. Eftir að Jónas fór
að starfa í Þingvallanefnd snerist
honum allrækilega hugur og í
blaðagrein í lok árs 1930 viðraði
hann þá skoðun að ekkert væri því
til fyrirstöðu að reistir yrðu nokkr-
ir sumarbústaðir suður af Valhöll
og Konungshúsi sem höfðu verið
færð vestur fyrir Öxará. Slíkt hefði
engin áhrif á svipmót Þingvalla.
Og það varð úr að lóðum var út-
hlutað undir bústaði með vatninu
þar sem heitir Valhallarstígur og
Rauðukusunes án þess að þær
væru auglýstar og einnig var veitt
leyfi til þess að leigja sumarbú-
staðalóðir á jörðunum vestan
þjóðgarðsins. Aldarfjórðungi síðar
voru yfir fimmtíu bústaðir á þessu
svæði. Þá var farið að leita hófanna
um lóðir austan þjóðgarðsins, í
landi Gjábakka. Jörðin var í einka-
eign og friðuð samkvæmt lög-
unum frá 1928. Eigandinn kærði
sig ekki um sumarbústaði á landi
sínu svo að ekki náðist samkomu-
lag við hann. En Þingvallanefnd
var heimilt að kaupa jörðina eða
taka hana eignarnámi og var það
gert árið 1947. Bændur bjuggu þar
áfram í rúman áratug en þegar
Meðferð á helgasta stað þjóðarinnar
Á Þingvöllum er frelsið afstætt!
fjárbúskapur lagðist af á jörðinni
var hún girt. Á þeim tíma var
þegar búið að reisa tvo bústaði í
Gjábakkalandi og var annar þeirra
í eigu Gísla Jónssonar alþingis-
manns sem setið hafði í Þingvalla-
nefnd. Árið 1966 ákvað nefndin
að heimila byggingu rúmlega 30
sumarbústaða og úthlutaði sem
fyrr lóðum án auglýsingar, flestum
í Gjábakkalandi. Nú fyrst tók stein-
inn úr og í kjölfar mikillar gagn-
rýni sá Þingvallanefnd sitt óvænna
og dró lóðaúthlutanirnar til baka
og flestir þeir sem fengið höfðu
lóðir í Gjábakkalandi skiluðu þeim.
Þetta varð síðan til þess að stór-
felldri úthlutun sumarbústaðalóða
í þjóðgarðinum var hætt. Dæmi
eru um að Þingvallanefnd hafi
ákveðið að sumarbústaðirnir undir
Hallinum og í Gjábakkalandi verði
fjarlægðir eða þjóðgarðurinn leysi
þá til sín með einhverjum hætti.
Það hefur meira að segja gengið
svo langt að sumarbústaðaeigend-
um var tilkynnt það bréfleiðis en
ekki hefur orðið af neinum fram-
kvæmdum. Flestir lóðasamningar
voru upphaflega gerðir til 50 ára
en í stefnumörkun sem sam-
þykkt var árið 1988 var ákveðið
að nýir samningar yrðu aðeins til
10 ára. Samkvæmt stefnumörkun
frá árinu 2004 er fyrirhugað að
þjóðgarðurinn neyti forkaupsréttar
þegar bústaðir bjóðist til sölu og
yfirtaki lóðir þegar leigusamning-
ar renni út. Þeirri stefnumörkun
hefur ekki enn verið framfylgt. Í
mörgum tilvikum eru húsin gömul
og verðlaus en lóðin og staðsetn-
ingin eru mikils virði. Lóðin er
þó í raun eign þjóðarinnar. Vera
kann að rétthafar eigi bótarétt sem
gæti orðið mikill en ekki hefur
verið látið á það reyna. Í dag eru
94 sumarbústaðir innan marka
þjóðgarðsins.
Forréttindi og mismunun
réttlætt
Furðuhljótt hefur verið um lóðaút-
hlutanirnar í þjóðgarðinum ef
frá er talinn hvellurinn sem varð
vegna Gjábakkamálsins. Af því
tilefni var gerð úttekt á sumarbú-
stöðum á Þingvöllum í tímaritinu
Samvinnunni 1967 að frumkvæði
Sigurðar A. Magnússonar rithöf-
undar sem þá var ritstjóri. Birtar
voru myndir af flestum bústöð-
unum sem reistir höfðu verið
og nafngreindir eigendur að 21
bústað með vatninu suður frá
Valhöll ásamt 25 „Gjábakka-gæð-
ingum“ Þingvallanefndar. Jónas
frá Hriflu var spurður í viðtali
hvað hefði valdið sinnaskiptum
hans frá því hann barðist manna
harðastur fyrir friðun Þingvalla.
Kvaðst Jónas ekki mundu hafa
fallist á að leyfa sumarbústaði í
Gjábakkalandi ef hann ætti enn
sæti í Þingvallanefnd. Það hefði
verið „...sjónarmið sitt og annarra
nefndarmanna, að friða bæri svæð-
ið austan Öxarár, en leyfa byggð
vestan árinnar frá Valhöll og suður
með Þingvallavatni vestanverðu.
Ástæðuna kvað hann fyrst og
fremst hafa verið þá, að hann vildi
„líf“ á Þingvöllum, en gat þess jafn-
framt að gott hefði verið að láta
áhrifamenn í þjóðfélaginu eiga
persónulegra hagsmuna að gæta á
Þingvöllum, svo þeir legðust á eitt
um að verja staðinn skakkaföllum
ef þurfa þætti, t.d. í sambandi við
hugsanlega hækkun Þingvall-
vatns af völdum Sogsvirkjunar.“
Af þessum orðum Jónasar má ráða
að sumarbústaðalóðir í þjóðgarð-
inum voru ekki ætlaðar „hverjum
sem er“ heldur aðeins þeim sem
eitthvað áttu undir sér. Og hér var
jafnframt komin fram hugmynda-
fræðileg réttlæting á þeirri sið-
lausu og ólögmætu mismunun sem
fest hafði verið í sessi á Þingvöll-
um: Rómantísk hugmynd um „líf“
í þjóðgarðinum og það viðhorf að
nokkrir útvaldir „broddborgarar“
hefðu sérstöku hlutverki að gegna
sem verndarar þessa helgistaðar
„allra Íslendinga.“
Afstæði frelsis eða mismun-
andi táknmyndir þess
Frá því að lóðunum var úthlutað
á Þingvöllum hafa sumarbústaðir
gengið kaupum og sölum í þjóð-
garðinum. Í ævisögu vestfirsku
heimskonunnar Sonju Zorilla er að
finna ágæta lýsingu á því hvernig
kaupin gerast á eyrinni. Hörður
Bjarnason, sem þá var húsameist-
ari ríkisins og framkvæmdastjóri
Þingvallanefndar, benti Sonju á
að sumarbústaður væri til sölu
við Þingvallavatn á góðu verði og
hafði síðan milligöngu um kaupin.
Alexander Jóhannesson, prófessor
og fyrrum kostgangari hjá gamalli
frænku hennar, byggði bústaðinn
undir Hallinum skömmu fyrir
lýðveldisárið 1944. Seinna hafði
Þorsteinn Scheving Thorsteinsson
lyfsali eignast hann. Sonja keypti
síðan bústaðinn af ættingjum
hans. Þetta var árið 1970. Hún var
hins vegar langdvölum erlendis
og notaði bústaðinn lítið. Fram-
kvæmdastjóri Þingvallanefndar
hlutaðist því til um að Sonja veitti
frú Vigdísi Finnbogadóttur fyrr-
verandi forseta lýðveldisins afnot
af bústaðnum í fjarveru hennar
með ákveðnum skilmálum. Á þeim
tíma þekkti Sonja frú Vigdísi ein-
ungis af afspurn en fyrsti fundur
þeirra markaði upphafið að góðri
vináttu. Smám saman varð Sonja
afhuga því að dvelja í bústaðnum
og að endingu ákvað hún að losa
sig við hann. Það var svo Vigdís
Finnbogadóttir sem keypti bústað-
inn af Sonju árið 1993.
Með því að leigja sumarbústað
Sonju Zorilla og festa síðan kaup á
honum gekk Vigdís Finnbogadótt-
ir inn í siðlaust kerfi forréttinda og
mismununar sem hafði verið við
lýði innan þjóðgarðsins um margra
áratuga skeið og stuðlaði að við-
haldi þess. Í ályktun Ferðamála-
ráðs frá 5. júlí 1966 er komist að
kjarna máls en þar segir að lóðaút-
hlutanir í þjóðgarðinum hafi falið
í sér „gróft trúnaðarbrot“ gagn-
vart almenningi og „ráðstafanir
sem hljóta að leiða til takmörkunar
á ferðafrelsi borgaranna um hið
sameiginlega land þeirra, enda
heimildarlaust með öllu og ólög-
mætt að því er virðist....“ Tveimur
árum eftir kaupin á bústaðnum fór
frú Vigdís í opinbera heimsókn til
Kína þar sem hún átti fund með Li
Peng forsætisráðherra kínverska
Alþýðulýðveldisins og samsinnti
því að frelsið væri afstætt. Þegar
heim var komið baðst Vigdís afsök-
unar á þessum ummælum sínum
og sagði þau vera mistök. Hún
hefði ef til vill frekar átt að tala
um „ólíkar táknmyndir“ frelsis en
afstæði þess. Látum það liggja á
milli hluta að forsetinn fyrrverandi
ruglar hér hugtökum; afstæði
frelsis og ólíkar táknmyndir þess
eru sitthvað. En með hátterni sínu
sýndi frú Vigdís Finnbogadóttir í
verki að sumir eru jafnari en aðrir
fyrir lögunum – að á Þingvöllum er
frelsið afstætt! Sumarbústaðirnir
innan þjóðgarðsins eru á hinn
bóginn táknmynd mismununar,
forréttinda og spillingar.
Siðmenning og lýðræðislegt
réttarríki
Í flestum siðmenntuðum löndum
væri þessi arfleifð talin hneisa og
unnið markvisst að því að upp-
ræta hana. En á Íslandi vekur þessi
saga enga sérstaka athygli og í
stað þess að fjarlægja bústaðina
úr þjóðgarðinum hafa sumarhúsa-
eigendur fest sig í sessi síðustu
áratugi og njóta sem fyrr forrétt-
inda í þjóðgarðinum. Sigurður
Magnússon fulltrúi beitti sér hvað
harðast gegn sumarbústöðunum á
Þingvöllum þegar lóðaúthlutunin
í Gjábakkalandi komst í hámæli
og skrifaði m.a. innblásna grein
í Samvinnuna 1967 þar sem fram
kemur flest það sem máli skiptir
í þessu sambandi. Gefum honum
orðið: „Jafnrétti allra borgara er
ein meginstoð lýðræðisins. Full-
vissa hvers einasta manns um
það að allir séu jafnir að lögum er
grundvöllur þess að um eiginlegt
lýðræði geti verið að ræða.“ Vigdís
Finnbogadóttir vísaði til þess að
þjóðin þekkti hugsjónir sínar um
lýðræði og mannréttindi þegar
hún reyndi að svara gagnrýninni
sem hún sætti vegna framgöngu
sinnar í Kínaheimsókninni. En
eins og Sigurður bendir á eru
„raunverulegir lýðræðissinnar í
hópi forystumanna...þeir einir sem
skammta sér ekki meiri hlut eða
annan en þann sem þeim ber að
réttum lögum, ganga sjálfir á und-
an með góðu fordæmi um að hafa
í heiðri þær reglur er þeir setja
öðrum til eftirbreytni.“ Og hann
heldur áfram: „Allir sem víkja af
þessum vegi eru lýðræðinu háska-
samlegir hversu mjög sem þeir
kunna að lofa það í orði....“ En „hið
ískyggilegasta af öllu í þessu and-
styggilega máli“ að mati Sigurðar
er „sofandahátturinn, doðinn og
tómlætið“ sem einkennt hefur við-
brögð almennings eða „það sem
nefna má almenningsálit.“ Þetta
eru orð að sönnu: Mikil er skömm
þeirra sem hafa blygðunarlaust í
skjóli pólitískrar samtryggingar
og þöggunar hreiðrað um sig á
helgasta stað þjóðarinnar og njóta
þar forréttinda. Og ekki er minni
skömm hinna sem með aðgerð-
um sínum eða aðgerðaleysi bera
ábyrgð á því að málum er svona
fyrir komið. Skömmin er þó fyrst
og síðast okkar – almennings í
landinu – sem látum þetta yfir okk-
ur ganga möglunarlaust án þess að
hafast að eða fá rönd við reist.
Stefán Erlendsson
leiðsögumaður í
hestaferðum á Hengils-
og Þingvallasvæðinu
og varamaður í stjórn
Náttúruverndarsam-
taka Suðvesturlands
Nýbygging sumarbústaðar, rétt við bakka Þingvallavatns.
22 viðhorf Helgin 17.-19. maí 2013