Fréttatíminn - 17.05.2013, Blaðsíða 66

unnu sig upp í millistétt; undu sér
ekki við hið formlega millistéttarlíf.
Dillandi tónar og líflegt partí
Á fyrstu hátíðirnar komu norrænir
vísnavinir og síðan írskir vískí­
söngvarar; en þegar leið á níunda
áratuginn urðu afrískir tónlistar­
menn áberandi; líka sígaunabönd
og harmonikkusveitir úr Austur­
Evrópu. Heimstónlist var að taka
við af vísnasöng sem uppá­
halds tónlist nýmenntaðra
og eilítið vinstri sinnaðra
opinberra starfsmanna (ef
manni leyfist nokkuð gróf
flokkun á fólki). Djassinn
átti líka sinn blómatíma; en
hann fjaraði út með vægi
djassins í tónlistarheim­
inum. Það er varla að þessi
tónlistargrein búi til stór­
stjörnur lengur.
Hátíðin 1980 var haldin
í góðu veðri; sól í heiði. En
það var líka vor í hjörtum
og huga helstu menningar­
páfa; vinstri flokkarnir
höfðu unnið stórsigra í
kosningunum 1978; meðal
annars meirihluta í Reykja­
vík. Listinni líður oftast bet­
ur undir vinstri stjórn (eins
og verktakar eru brattari
undir hægrinu). Els Co­
mediants lék á götum úti og
japaninn Tanaka dansaði í
hægum gír á Lækjartorgi;
í sárabindi um typpið einu
fata.
Síðan þá hefur listahátíð
líka viljað vera partí. Sótt
hefur verið í götuleikhópa
og önnur atriði sem eru sér­
hönnuð fyrir bæjarhátíðir
víða um Evrópu; einskonar
listrænir farandsirkusar;
dannaðri en fyrirrennarar sínir
enda menntaðra fólk á torgum úti í
dag en fyrir hundrað árum.
Það má því sjá af dagskrám
listahátíða hvernig hugmyndir okk­
ar um erindi og tilgang listarinnar
breytast. Hún getur verið mennt­
andi, hafið upp mannsandann; jafn­
vel verið ágeng og krefjandi (þótt
það hafi ekki algengt á listahátíð
hingað til; hátíðin er líklega of
almennur vettvangur til þess). En
fólk vill líka að listin sé skemmt­
andi, forvitnileg og kát; eitthvað
kitlandi með hvítvíni og góðum
mat; lífsnautn; einskonar hugrænt
nudd og freyðibað.
Gluggi inn en ekki bara út
Og svo er listahátíð líka vettvangur
ört stækkandi hóps íslenskra lista­
manna. Ætli það séu ekki fimmtíu
sinnum fleiri í dag en 1970 sem
stefna að því að lifa af list sinni?
Og frá aldamótum hefur þáttur
íslenskra listamanna á listahátíð
vaxið mikið; og ekki bara þeirra
sem hafa starfað erlendis; Bjarkar,
Erró og Helga Tómassonar.
Og án þess að ég vilji
gerast spámaður; þá
held ég hlutur íslenskra
listamanna á hátíðinni
eigi eftir að vaxa enn;
að hún verði einskonar
hátíð hinna skapandi
stétta; gluggi umheims­
ins inn i íslenska menn­
ingu fremur en gluggi
Íslendinga út í heims­
menninguna. Frá 1970
hafa listir og menning
fundið sér fjárhagslega
stoð í vaxandi túrisma
eins og áður hjá ört
vaxandi millistétt.
Icelandic Airways er
gott dæmi um vellukk­
aðan menningarlegan
túrisma. Dagskrá svona
hátíðar þarf ekki að
höfða til allra að ein­
hverju leyti; heldur
frekar til einhverra að
öllu leyti. Lítið samfé­
lag stendur ekki undir
slíkri hátíð; en túrist­
arnir bæta það upp og
breyta smábænum í
stórborg um skamma
tíð (alla vega fyrir þann
hóp sem á annað borð
tekur eftir hátíðinni).
Ef þessi spá gengur
eftir mun dagskrá
listahátíðar höfða til færri í fram­
tíðinni. Og líklega er engin önnur
leið fær fyrir hátíðina. Það trúir því
enginn lengur að hægt sé að sam­
eina almenning undir list og menn­
ingu sem höfðar til meginþorrans.
Hvers vegna ætti listin að vera þess
megnuð? Getum við sameinast um
nokkurn skapaðan hlut lengur? Eða
hugmynd? Það væri þá helst hand­
bolti eða Júróvisíon.
 listahátíð hvert stefnir?
Gunnar Smári
Egilsson
gunnarsmari@frettatiminn.is
Í fyrstu var
listahátíð tákn
vilja vaxandi
millistéttar til
að halda hér
uppi menningu
í líkingu við
það sem hún
hafði kynnst
erlendis. Síðar
varð hátíðin
líka tákn þess
að við vildum
njóta borgar-
lífs sem við
höfðum kynnst
erlendis. En
hvað er hún nú?
Hjónin Jacqueline du Pré og Daniel Barenboim
voru vinir Vladimir Ashkenazy og komu með
honum á fyrstu listahátíðina í Reykjavík.
 fyrsta listahátíðin 1970
Töfrastund í Reykjavík
f rá sjónarhóli sígildrar tónlistar hefur engin listahátíð náð viðlíka hæðum og sú fyrsta. Vladimir Ashkenazy
kom þá á hátíðina með nokkra vini sína;
rjómann af yngri stjörnunum klassískrar
tónlistar á þeim tíma.
André Previn stjórnaði Sinfóníuhljóm­
sveit Íslands á tvennum tónleikum í Laugar­
dalshöll. Á þeim fyrri spilaði Vladimir
Ashkenazy fimmta konsert Beethoven en
auk þess var Prómóþeausar­forleikurinn og
sjöunda sinfónían á dagskránni. Tveimur
dögum síðar spilaði Itzhak Perlman fiðlu­
konsert Tsjajkovskíj með hljómsveitinni
sem auk þess spilaði Le corsaire forleik
Berlioz, Haydn­tilbrigði Brahms og endaði
á Eldfugli Stravinskíj.
Daginn á milli þessara stórviðburða
spilaði Itzhak Perlman sónötur eftir Moz­
art, Beethoven og Cesar Franck ásamt
Ashkenazy í Háskólabíói. Og daginn eftir
Tsjajkovskíj tónleikana í Laugardalshöll
léku hjónin Jacqueline du Pré og Daniel
Barenboim sónötur fyrir selló og pínaó
eftir Beethoven og Brahms í Háskólabíói.
Daginn eftir söng Victoria de los Ángeles á
sama stað ljóð eftir Schumann, Debussy og
Granados við undirleik Ashkenazy.
Á fimm dögum í lok júní 1970 var í
Reykjavík hægt að hlusta á Vladimir
Ashkenazy, Itzhak Perlman, Jacqueline
du Pré, Daniel Barenboim, Victoria de los
Ángeles og André Previn – öll á hátindi fer­
ils síns. Þetta er svo mikið töfraaugnablik
í sögu borgarinnar að það sætir undrun að
engin rithöfundur hafi notað þessa daga
sem umgjörð um skáldsögu eða leikrit. Eða
krimma – eða enn frekar; liberettó fyrir
óperu!
Þessi klassíska stutthátíð Ashkenazy
var náttúrlega hjartað, nýrun og lungun í
þessari fyrstu listahátíð. Auk hennar voru
ýmiss norræn leik­ og tónlistaratriði; leik­
lestur með tónlistarívafi; einskonar síðhipp­
ísk norræn sósíal­huggulegheit.
Þriðja stoðin var síðan tónleikar Led
Zeppelin í Laugardalshöll. Listahátíð hefur
ekki og mun líklega aldrei ná að hitta á jafn
hárrétt augnablik í sögu stórsveitar rokks­
ins. Led Zeppelin var að springa út þarna
um sumarið og við það að leggja undir sig
heiminn. Sem hljómsveitin átti skuldlaust
næstu fimm árin. -gse
Þ að er ekki létt verk sem Hanna Styrmis­dóttir, listrænn stjórnandi Listahátíðar, hefur tekið að sér; að finna Listahátíð
sess, pláss og gildi í samfélaginu – enn á ný.
Það er ekki hægt að endurtaka listahátíð aftur
og aftur; ekki nema fólk vilji drepa hana. Það
eru fjölmargir síkvikir þættir í samfélaginu
sem gera það ómögulegt fyrir hátíðina að halda
óbreyttum kúrs.
Samkeppnisforskot tapast
Lista­ og menningarlífið breytist og það sem
var fágæti fyrir fáum árum er orðið hversdags­
legt í dag. Á fyrstu árum hátíðarinnar gat hún
flutt inn heimsstjörnur; örugg um að heimsókn
þeirra yrði hápunktur listalífsins það árið. Nú
eru hingaðkomur stórstjarna nánast hversdags­
legir atburðir. Fílharmoníusveit Berlínar spilaði
í Hörpu í nóvember síðastliðnum; Simon Rattle
stjórnaði. Listahátíð hefur ekki ráðið við að flytja
inn jafn stóra og góða hljómsveit síðan London
Symphony Orchestra kom á hátíðina 1974 og lék
undir stjórn André Previn.
Síðan 1970 hafa líka orðið hér til fjölmargar
smærri hátíðir sem hafa tekið yfir sumt af hlut­
verkum listahátíðar eða fyllt upp í göt sem hátíð­
in hefði ef til vill getað sinnt. Bókmenntahátíð,
Reykjavík International Film Festival, Menn­
ingarnótt, Myrkir músíkdagar, Iceland Airways,
Jazzhátíð, Tectonics, Vetrarhátíð, Reykjavík
Midsummer Music, Sonar – svo fátt eitt sé
nefnt. Ekkert af þessu var til 1970. Og ekki
heldur ógrynni smærri hátíða og viðburða.
List til stéttarupphafningar
Þetta er það sem kalla mætti samkeppnisum­
hverfi Listahátíðar. En það er annað sem hreyf­
ist undir hátíðinni. Til dæmis höfum við æði
ólíkar hugmyndir um hlutverk og erindi listvið­
burða í dag en fyrir rúmum fjörutíu árum.
Dagskrá fyrstu hátíðarinnar bar með sér
einkenni baby­boom­kynslóðarinnar (sem amer­
íkanar kalla svo). Mun fleiri af þessari kynslóð
menntuðu sig en áður tíðkaðist og hófu sig með
því upp í millistétt; kynntust millistéttarmenn­
ingu og byggðu nýja sjálfsmynd sína meðal
annars á því að njóta þess sem þótti best og var
viðurkenndast (eins og tíðkast með nýmenntað
fólk og nýríkt). Þetta var gullöld klassískrar tón­
listar; tiltölulega skammvinnt tímabil þar sem
stjörnur sígildrar tónlistar voru súperstjörnur
sem rötuðu í almenna fréttatíma eða forsíður
blaða.
En allt á sér andhverfu. Á fyrstu hátíðina
komu líka fram önnur einkenni baby­boomar­
anna; að stilla rokktónlist upp við hlið hinna
fögru og fornu lista. Kynslóðin á undan hefði
ekki látið hvarfla að sér að setja Chuck Berry á
sama stall og Mstislav Rostropovich. Þessi af­
stéttarvæðing listarinnar hefur skiljanlega verið
einn af þráðum listahátíðar síðan þá; enda kom
í ljós að allur sá herskari verkalýðsbarna sem
Hátíð í leit að tilefni
Hvað er listahátíð? Menntandi, kitlandi, skemmtandi, ágeng og krefjandi, lífnautn
og andlegt freyðibað.
Bang on a
Can opnar
listahátíð
í kvöld;
hljómsveit
sem reynir
að steypa
saman
strengja-
kvartett
og rokk-
hljómsveit.
Eitthvað
fyrir alla
matreitt á
nýjan máta.
Dálítið eins
og listahátíð
hefur viljað
vera.
66 samtíminn Helgin 17.-19. maí 2013