Fréttatíminn - 17.05.2013, Page 66
unnu sig upp í millistétt; undu sér
ekki við hið formlega millistéttarlíf.
Dillandi tónar og líflegt partí
Á fyrstu hátíðirnar komu norrænir
vísnavinir og síðan írskir vískí
söngvarar; en þegar leið á níunda
áratuginn urðu afrískir tónlistar
menn áberandi; líka sígaunabönd
og harmonikkusveitir úr Austur
Evrópu. Heimstónlist var að taka
við af vísnasöng sem uppá
halds tónlist nýmenntaðra
og eilítið vinstri sinnaðra
opinberra starfsmanna (ef
manni leyfist nokkuð gróf
flokkun á fólki). Djassinn
átti líka sinn blómatíma; en
hann fjaraði út með vægi
djassins í tónlistarheim
inum. Það er varla að þessi
tónlistargrein búi til stór
stjörnur lengur.
Hátíðin 1980 var haldin
í góðu veðri; sól í heiði. En
það var líka vor í hjörtum
og huga helstu menningar
páfa; vinstri flokkarnir
höfðu unnið stórsigra í
kosningunum 1978; meðal
annars meirihluta í Reykja
vík. Listinni líður oftast bet
ur undir vinstri stjórn (eins
og verktakar eru brattari
undir hægrinu). Els Co
mediants lék á götum úti og
japaninn Tanaka dansaði í
hægum gír á Lækjartorgi;
í sárabindi um typpið einu
fata.
Síðan þá hefur listahátíð
líka viljað vera partí. Sótt
hefur verið í götuleikhópa
og önnur atriði sem eru sér
hönnuð fyrir bæjarhátíðir
víða um Evrópu; einskonar
listrænir farandsirkusar;
dannaðri en fyrirrennarar sínir
enda menntaðra fólk á torgum úti í
dag en fyrir hundrað árum.
Það má því sjá af dagskrám
listahátíða hvernig hugmyndir okk
ar um erindi og tilgang listarinnar
breytast. Hún getur verið mennt
andi, hafið upp mannsandann; jafn
vel verið ágeng og krefjandi (þótt
það hafi ekki algengt á listahátíð
hingað til; hátíðin er líklega of
almennur vettvangur til þess). En
fólk vill líka að listin sé skemmt
andi, forvitnileg og kát; eitthvað
kitlandi með hvítvíni og góðum
mat; lífsnautn; einskonar hugrænt
nudd og freyðibað.
Gluggi inn en ekki bara út
Og svo er listahátíð líka vettvangur
ört stækkandi hóps íslenskra lista
manna. Ætli það séu ekki fimmtíu
sinnum fleiri í dag en 1970 sem
stefna að því að lifa af list sinni?
Og frá aldamótum hefur þáttur
íslenskra listamanna á listahátíð
vaxið mikið; og ekki bara þeirra
sem hafa starfað erlendis; Bjarkar,
Erró og Helga Tómassonar.
Og án þess að ég vilji
gerast spámaður; þá
held ég hlutur íslenskra
listamanna á hátíðinni
eigi eftir að vaxa enn;
að hún verði einskonar
hátíð hinna skapandi
stétta; gluggi umheims
ins inn i íslenska menn
ingu fremur en gluggi
Íslendinga út í heims
menninguna. Frá 1970
hafa listir og menning
fundið sér fjárhagslega
stoð í vaxandi túrisma
eins og áður hjá ört
vaxandi millistétt.
Icelandic Airways er
gott dæmi um vellukk
aðan menningarlegan
túrisma. Dagskrá svona
hátíðar þarf ekki að
höfða til allra að ein
hverju leyti; heldur
frekar til einhverra að
öllu leyti. Lítið samfé
lag stendur ekki undir
slíkri hátíð; en túrist
arnir bæta það upp og
breyta smábænum í
stórborg um skamma
tíð (alla vega fyrir þann
hóp sem á annað borð
tekur eftir hátíðinni).
Ef þessi spá gengur
eftir mun dagskrá
listahátíðar höfða til færri í fram
tíðinni. Og líklega er engin önnur
leið fær fyrir hátíðina. Það trúir því
enginn lengur að hægt sé að sam
eina almenning undir list og menn
ingu sem höfðar til meginþorrans.
Hvers vegna ætti listin að vera þess
megnuð? Getum við sameinast um
nokkurn skapaðan hlut lengur? Eða
hugmynd? Það væri þá helst hand
bolti eða Júróvisíon.
listahátíð hvert stefnir?
Gunnar Smári
Egilsson
gunnarsmari@frettatiminn.is
Í fyrstu var
listahátíð tákn
vilja vaxandi
millistéttar til
að halda hér
uppi menningu
í líkingu við
það sem hún
hafði kynnst
erlendis. Síðar
varð hátíðin
líka tákn þess
að við vildum
njóta borgar-
lífs sem við
höfðum kynnst
erlendis. En
hvað er hún nú?
Hjónin Jacqueline du Pré og Daniel Barenboim
voru vinir Vladimir Ashkenazy og komu með
honum á fyrstu listahátíðina í Reykjavík.
fyrsta listahátíðin 1970
Töfrastund í Reykjavík
f rá sjónarhóli sígildrar tónlistar hefur engin listahátíð náð viðlíka hæðum og sú fyrsta. Vladimir Ashkenazy
kom þá á hátíðina með nokkra vini sína;
rjómann af yngri stjörnunum klassískrar
tónlistar á þeim tíma.
André Previn stjórnaði Sinfóníuhljóm
sveit Íslands á tvennum tónleikum í Laugar
dalshöll. Á þeim fyrri spilaði Vladimir
Ashkenazy fimmta konsert Beethoven en
auk þess var Prómóþeausarforleikurinn og
sjöunda sinfónían á dagskránni. Tveimur
dögum síðar spilaði Itzhak Perlman fiðlu
konsert Tsjajkovskíj með hljómsveitinni
sem auk þess spilaði Le corsaire forleik
Berlioz, Haydntilbrigði Brahms og endaði
á Eldfugli Stravinskíj.
Daginn á milli þessara stórviðburða
spilaði Itzhak Perlman sónötur eftir Moz
art, Beethoven og Cesar Franck ásamt
Ashkenazy í Háskólabíói. Og daginn eftir
Tsjajkovskíj tónleikana í Laugardalshöll
léku hjónin Jacqueline du Pré og Daniel
Barenboim sónötur fyrir selló og pínaó
eftir Beethoven og Brahms í Háskólabíói.
Daginn eftir söng Victoria de los Ángeles á
sama stað ljóð eftir Schumann, Debussy og
Granados við undirleik Ashkenazy.
Á fimm dögum í lok júní 1970 var í
Reykjavík hægt að hlusta á Vladimir
Ashkenazy, Itzhak Perlman, Jacqueline
du Pré, Daniel Barenboim, Victoria de los
Ángeles og André Previn – öll á hátindi fer
ils síns. Þetta er svo mikið töfraaugnablik
í sögu borgarinnar að það sætir undrun að
engin rithöfundur hafi notað þessa daga
sem umgjörð um skáldsögu eða leikrit. Eða
krimma – eða enn frekar; liberettó fyrir
óperu!
Þessi klassíska stutthátíð Ashkenazy
var náttúrlega hjartað, nýrun og lungun í
þessari fyrstu listahátíð. Auk hennar voru
ýmiss norræn leik og tónlistaratriði; leik
lestur með tónlistarívafi; einskonar síðhipp
ísk norræn sósíalhuggulegheit.
Þriðja stoðin var síðan tónleikar Led
Zeppelin í Laugardalshöll. Listahátíð hefur
ekki og mun líklega aldrei ná að hitta á jafn
hárrétt augnablik í sögu stórsveitar rokks
ins. Led Zeppelin var að springa út þarna
um sumarið og við það að leggja undir sig
heiminn. Sem hljómsveitin átti skuldlaust
næstu fimm árin. -gse
Þ að er ekki létt verk sem Hanna Styrmisdóttir, listrænn stjórnandi Listahátíðar, hefur tekið að sér; að finna Listahátíð
sess, pláss og gildi í samfélaginu – enn á ný.
Það er ekki hægt að endurtaka listahátíð aftur
og aftur; ekki nema fólk vilji drepa hana. Það
eru fjölmargir síkvikir þættir í samfélaginu
sem gera það ómögulegt fyrir hátíðina að halda
óbreyttum kúrs.
Samkeppnisforskot tapast
Lista og menningarlífið breytist og það sem
var fágæti fyrir fáum árum er orðið hversdags
legt í dag. Á fyrstu árum hátíðarinnar gat hún
flutt inn heimsstjörnur; örugg um að heimsókn
þeirra yrði hápunktur listalífsins það árið. Nú
eru hingaðkomur stórstjarna nánast hversdags
legir atburðir. Fílharmoníusveit Berlínar spilaði
í Hörpu í nóvember síðastliðnum; Simon Rattle
stjórnaði. Listahátíð hefur ekki ráðið við að flytja
inn jafn stóra og góða hljómsveit síðan London
Symphony Orchestra kom á hátíðina 1974 og lék
undir stjórn André Previn.
Síðan 1970 hafa líka orðið hér til fjölmargar
smærri hátíðir sem hafa tekið yfir sumt af hlut
verkum listahátíðar eða fyllt upp í göt sem hátíð
in hefði ef til vill getað sinnt. Bókmenntahátíð,
Reykjavík International Film Festival, Menn
ingarnótt, Myrkir músíkdagar, Iceland Airways,
Jazzhátíð, Tectonics, Vetrarhátíð, Reykjavík
Midsummer Music, Sonar – svo fátt eitt sé
nefnt. Ekkert af þessu var til 1970. Og ekki
heldur ógrynni smærri hátíða og viðburða.
List til stéttarupphafningar
Þetta er það sem kalla mætti samkeppnisum
hverfi Listahátíðar. En það er annað sem hreyf
ist undir hátíðinni. Til dæmis höfum við æði
ólíkar hugmyndir um hlutverk og erindi listvið
burða í dag en fyrir rúmum fjörutíu árum.
Dagskrá fyrstu hátíðarinnar bar með sér
einkenni babyboomkynslóðarinnar (sem amer
íkanar kalla svo). Mun fleiri af þessari kynslóð
menntuðu sig en áður tíðkaðist og hófu sig með
því upp í millistétt; kynntust millistéttarmenn
ingu og byggðu nýja sjálfsmynd sína meðal
annars á því að njóta þess sem þótti best og var
viðurkenndast (eins og tíðkast með nýmenntað
fólk og nýríkt). Þetta var gullöld klassískrar tón
listar; tiltölulega skammvinnt tímabil þar sem
stjörnur sígildrar tónlistar voru súperstjörnur
sem rötuðu í almenna fréttatíma eða forsíður
blaða.
En allt á sér andhverfu. Á fyrstu hátíðina
komu líka fram önnur einkenni babyboomar
anna; að stilla rokktónlist upp við hlið hinna
fögru og fornu lista. Kynslóðin á undan hefði
ekki látið hvarfla að sér að setja Chuck Berry á
sama stall og Mstislav Rostropovich. Þessi af
stéttarvæðing listarinnar hefur skiljanlega verið
einn af þráðum listahátíðar síðan þá; enda kom
í ljós að allur sá herskari verkalýðsbarna sem
Hátíð í leit að tilefni
Hvað er listahátíð? Menntandi, kitlandi, skemmtandi, ágeng og krefjandi, lífnautn
og andlegt freyðibað.
Bang on a
Can opnar
listahátíð
í kvöld;
hljómsveit
sem reynir
að steypa
saman
strengja-
kvartett
og rokk-
hljómsveit.
Eitthvað
fyrir alla
matreitt á
nýjan máta.
Dálítið eins
og listahátíð
hefur viljað
vera.
66 samtíminn Helgin 17.-19. maí 2013