Fréttatíminn - 03.05.2013, Blaðsíða 66

 Á morgun verður frumsýnt í Kúlunni við ÞjóðleiKhúsið leiKverKið hvörf, sem fjallar um guðmundar- og
geirfinnsmÁlin, umtöluðustu glæparannsóKn íslandssögunnar; dómsmÁl sem nú bíður endurupptöKu eftir
starf nefndar sem taldi rannsóKnina hafa verið sjúKa og dóminn Þar af leiðandi veiKan.
Fordómum verður sjaldan áfrýjað
g uðmundar- og Geirfinnsmál eiga sér ekki aðeins upp-haf í hvarfi tveggja manna
heldur ekki síður í því andrúmi
sem ríkti í samfélaginu undir lok
æskubyltingar sjöunda áratugarins,
sem hafði einkennst af pólitísku
andófi og höfnun á siðferðisgildum
eldri kynslóða. Eftir ógnarlanga og
ansi ruglaða rannsókn voru nokkur
ungmenni dæmd fyrir morðin á
mönnunum sem höfðu horfið eða
hlutdeild í þeim. Þessir krakkar
voru engir fermingardrengir, eins
og Ragnar Hall lögmaður orðaði
það áratugum síðar; alla vega ekki
samkvæmt borgaralegum staðli.
Þau voru smákrimmar sem slógust,
stálu og fölsuðu og seldu og notuðu
dóp.
Allir undir sama vald
Með hippunum komu efasemdir um
vald samfélagsins til afskipta af því
hvernig fólk hegðaði lífi sínu; meðal
annars hvort það notaði lögleg eða
ólögleg vímuefni. Fólk reif kjaft
þegar það var handtekið, kallaði
lögregluna svín að amerískum
hætti og leit á afskipti hennar sem
kúgun fremur en klukk; að fólk
hafi verið gripið við eitthvað sem
allir vissu og viðurkenndu að væri
bannað.
Það er ofrausn að líkja þessu
ástandi við borgarastríð, en víg-
staðan var samt lík þótt umfangið
hafi verið lítið. Hluti samfélagsins
neitaði að beygja sig undir reglur
samfélagsins. Við þekkjum mörg
dæmi um hvernig slík afstaða getur
leikið ímyndunarafl almennings og
magnað upp öfgakennd viðbrögð
yfirvalda; til dæmis gegn samfélög-
um múslima, sem eru fastheldin á
eigin hefðir og lífsafstöðu, innan
vestrænna samfélaga. Aðrir hlutar
samfélagsins líta gjarnan á slíka
afstöðu sem ógn og árás og krefjast
þess að uppreisnarfólkið sé brotið
undir almenn gildi samfélagsins;
siði, klæðnað, tungumál, smekk.
En við skulum ekki fara lengra
út í þá sálma heldur einbeita okkur
að einum þætti sem fékk fólk til að
trúa öllu illu upp á sakborninga í
Guðmundar- og Geirfinnsmálinu;
dópinu.
Menningarstríð
Tengsl vímuefna, fordóma og út-
skúfunar eru samtvinnuð í sögunni.
Fólk hefur mætt fordómum fyrir
hvaða vímuefni það notar og vímu-
efni hafa verið útskúfuð vegna þess
hverskonar fólk hefur notað þau.
Allir þekkja þá vestrænu þjóðsögu
að hashashins, meðlimir herskárrar
persneskrar trúarreglu, hafi verið
einstaklega miskunnarlausir og
grimmlyndir vegna neyslu á hassi
(og af þeim eru frönsku og ensku
heitin á launmorðingjum dregin;
assassin).
Fordómar eru fyrsta dómstigið og þeir hafa fallið áður en
mál koma til meðferðar í hinu formlega dómskerfi. Þegar
fólk úr jaðarhópum samfélagsins dregst inn í opinbera rann-
sókn stendur það því ver en þeir sem eru betur settir og betur
tengdir félagslega.
Gunnar Smári
Egilsson
gunnarsmari@frettatiminn.is
Rúnar Guðbrandsson leikstjóri, skáldið Sjón og leikhópurinn reyna í sýningunni að fanga þau öfl sem afvegaleiddu rannsóknina,
sviptu ungmenni framtíðinni og fengu þjóðina til að fagna illum örlögum þeirra.
Á sama hátt og það má halda því fram að fordómar gagnvart jaðarhópum hafi
afvegaleitt rannsóknir og fellt ranga dóma yfir
saklausu fólki; þá er jafnvel enn augljósara
hvernig fordómar valda því að ekki er lagður
trúnaður á frásagnir fólks úr undirsettum
hópum, sem hefur verið beitt misrétti eða
ofbeldi.
Mörg undanfarin ár og áratugi hefur verið
háð barátta fyrir því að styrkja stöðu kvenna
í dómskerfinu sem hafa sætt kynferðislegu
ofbeldi. Fyrir ekki svo löngu síðan varð nauðgun
ekki að dómsmáli nema miklu ofbeldi hefði verið
beitt og þá sérstaklega ef verknaðurinn raskaði
því sem skilgreint var sem samfélagslegt jafn-
vægi; til dæmis ef gerandinn var af lægri stétt
en fórnarlambið, ókunnugur, utangarðs eða á
einhvern hátt skilgreinanlegur sem ytri ógn.
Það hefur tekið langan tíma og mikla baráttu
að flytja til þessi mörk. Og það er enn erfitt fyrir
vímaða konu sem var nauðgað í samkvæmi um
miðja nótt á ókunnum slóðum að fá rannsakend-
ur og dómara til að leggja trúnað á frásögn sína.
Úr Guðmundar- og Geirfinnsmálinu þekkjum við
frásögn Erlu Bolladóttur af nauðgun fangavarð-
ar, sem hún hefur nú kært áratugum seinna. Við
getum ímyndað okkur hvort kæra hennar hefði
fengið réttláta meðferð í miðri rannsókn málsins
fyrir meira en 35 árum.
Brot gegn börnum hafa lengst af ekki verið
viðurkennd vegna þess að við höfum ekki veitt
börnunum sömu mannhelgi og fullorðnum. Þau
hafa sætt nauðung, ofbeldi og frelsissviptingu
af foreldrum, skyldmennum og starfsmönnum
opinberra stofnana án þess að trúnaður hafi
verið lagður á frásagnir þeirra af þessum
brotum. Og samfélagið á enn langt í land með
að þróa aðferðir til að geta tekið á brotum og
misrétti sem beinist að börnum.
Og sama á við um þroskaheft fólk, fólk sem
hefur verið svift sjálfræði vegna geðsjúkdóma,
fólk sem er illa leikið af áfengis- og vímuefna-
sýki, innflytjendur og fólk sem á bágt með að tjá
sig á íslensku og er illa tengt félagslega, fátækt
fólk og fólk í alvarlegum fjárhagsvanda og fólk
sem dvelst á stofnunum vegna veikinda, fötlunar
eða öldrunar. Með því að vera hjálparþurfi og
ósjálfbjarga hefur fólk misst stöðu og trúverðug-
leika í samfélaginu. Það á því erfiðara með að
leita réttar síns og getur síður varið sig gegn
misrétti, misnotkun og ýmiskonar
misbeitingu.
Rótgrónir fordómar geta því ekki
aðeins veikt stöðu þeirra hópa
sem eru skilgreindir sem ógn að
utan heldur líka þá hópa sem hafa
verið undirsettir í samfélaginu
og hafa enn ekki fengið fulla
viðurkenningu. Viðurkenningin
getur verið í orði og á yfirborðinu;
en kerfið er þannig uppbyggt að
það þjónar ekki þessum hópum. Það var byggt
upp til að þjóna öðru fólki; meðal annars með
því að halda þessum hópum undirsettum.
 Það sKiptir eKKi aðeins mÁli í dómsKerfinu hver er saKaður um glæp; heldur líKa hver Þolandinn er
Mishelg fórnarlömb
Erla Bolladóttir hefur nú kært
fangavörð fyrir að hafa nauðgað sér
í Síðumúlafangelsinu
þegar á rannsókn Guð-
mundar- og Geirfinns-
málsins stóð. Það er
hæpið að slík kæra
hefði fengið eðlilega
meðferð fyrir meira en
35 árum; kæra ungrar
konu sem sat í gæslu-
varðhaldi vegna gruns
um aðild að tveimur
morðum, ýmsum smáglæpum og fyrir
að hafa borið saklausa menn röngum
sökum.
Í heimildarmyndinni The House
I Live In fjallar David Simons, höf-
undur þáttaraðanna The Wire (sem
Jón Gnarr vakti athygli á í stjórnar-
myndunarviðræðum í Reykjavík
2010), um tengsl vímuefna og kúg-
unar minnihlutahópa í Bandaríkjun-
um. Hann bendir á að almenningur
hafi verið skelfdur með frásögnum
af því hversu hættulegir ópíumsjúk-
lingar væru; í kjölfar þess að hópar
fólks af kínversku og asísku bergi
fluttu til Bandaríkjanna í lok nítj-
ándu aldar. Í kjölfar þess var ópíum
bannað. Simons heldur því fram að
þetta hafi verið gert til að undirsetja
asískt fólk í samfélaginu og skapa
þá ímynd að menning þeirra væri
hættuleg bandarísku þjóðlífi.
Það sama gerðist þegar Mexíkan-
ar og fólk frá Suður-Ameríku tók að
streyma til Kaliforníu og suðvestur-
ríkjanna um og upp úr kreppunni
miklu. Þá var rekinn áróður fyrir að
marijúana gæti sturlað fólk og feng-
ið það til að fremja hryllileg ódæðis-
verk. Leikna kennslumyndin Reefer
Madness frá 1936 dregur þennan
ótta einkar vel fram; Women cry for
it – Men die for it, stóð á plaggatinu.
Hippar verða ógn
Mannréttindabaráttu svartra og
andstöðunni við Víetnamstríðið var
mætt af mikilli hörku af yfirvöldum
í Bandaríkjunum; þjóðvarðliðum
var sigað á mótmælendur. Þessi
barátta blandaðist lífsstílsbreyt-
ingum hippanna; meðal annars
fjölbreyttari vímuefnaneyslu. Mikil-
vægur hluti aðgerða stjórnvalda til
að mæta pólitískri andstöðu var að
færa átakalínuna frá stjórnmálum
og yfir í refsiverða hegðun; andófs-
menn voru gerðir að glæpamönnum
og fangelsaðir fyrir vörslu lítilla
skammta af marijúana.
Þegar þessi átök höfðu magn-
ast urðu morð hinnar svokölluðu
Manson-fjölskyldu á Sharon Tate
(1969) að stærsta fréttamáli síðustu
ár sjöunda áratugarins. Charles
Manson varð tákngervingur hins
illa; ný tegund ódæðismanna sem
var trúandi til alls.
Aðskilnaðarstefna
Richard Nixon lýsti yfir stríði gegn
ólöglegum vímuefnum 1971 ekki
síst vegna þess að svartir Banda-
ríkjamenn höfðu náð ítökum í dreif-
ingu og sölu á heróíni á lokaárum
stríðsins í Víetnam. Þegar krakk
spratt upp í hrörnandi eldri hverf-
um svartra í helstu stórborgum um
miðjan níunda áratuginn var lögum
breytt svo þeir sem gripnir voru
með krakk (kókaín sem svartir
reyktu) fengu tíu sinnum lengri
dóm en þeir sem voru gripnir með
venjulegt kókaín (kókaín sem hvítir
tóku inn um nefið). Örlítið breytt út-
gáfa af kókaíni var þannig notuð til
að ýta enn frekar undir mismunun
og kúgun svartra í Bandaríkjunum.
Stríðið gegn fíkniefnum í Banda-
ríkjunum hefur þannig haft mun
neikvæðari áhrif á samfélög svartra
en annarra hópa.
Fjandanum sleppt lausum
Neysla á meth-amfetamíni hefur
mjög aukist undanfarin ár meðal
hvítrar lágstéttar; lítt menntaðs
fólks, atvinnu- og eignarlauss; í
suður- og suðvesturríkjum Banda-
ríkjanna. Og við sjáum þess strax
merki í kvikmyndum hvernig þessi
hópur (og vímuefni þess) eru teikn-
að upp á kunnuglegan máta.
Hér heima þekkjum við hvernig
fjallað var um e-pilluna þegar hún
kom hingað um 1990, hvernig
sprautufíklar eru jaðraðir í um-
ræðunni og líf þeirra og tilfinningar
tortryggðar; og að undanförnu
hefur mátt greina hvernig ótti hefur
byggst upp gagnvart mönnum á
sterum.
Ég þarf ekki að taka fram að ég
mæli neyslu vímuefna ekki bót.
Þau valda miklum hörmungum í
lífi fólks, fjölskyldum þjáningum og
spilla samfélaginu. En þeim skaða
sem efnin valda má mæta með
meðferð við hæfi. Þegar samfé-
lagið bregst hins vegar við þessum
efnum eins og utanaðkomandi ógn
og árás og skilgreinir neytendurna
sem sjúkdómseinkenni í samfé-
laginu getur fjandinn orðið laus.
Eins og Guðmundar- og Geir-
finnsmálið er dæmi um.
66 samtíminn Helgin 3.-5. maí 2013