Fréttatíminn - 18.10.2013, Side 66

... ætli við
getum ekki
líkt Carmen
þess tíma
við fatlaða
lesbíu sem
vinnur á
blómamakri
í Úganda í
dag?
 Leikhús einskonar fordómur um hús Bernhörðu aLBa
Karlkona sem kúgar konur
k vennaharmleikur Fe-derico García Lorca, Hús Bernhörðu Alba, verður
frumsýndur í kvöld í Gamla bíói
á vegum Borgarleikhússins.
Ástæða þessa flótta í Gamla bíó er
gangurinn á Músum og mönnum
og söngleiknum um Mary Poppins
á stóra sviðinu í Borgarleikhúsinu.
Táknrænn flótti – gæti einhver
freistast til að segja; að þetta mikla
kvennastykki þurfi að víkja fyrir
sýningum þar sem kvenpersón-
urnar eru ýmist drepnar vegna
brothættrar fegurðar eða þröngvað
syngjandi glöðum inn í hefðbund-
ið, íþyngjandi og þjónandi kynhlut-
verk. Bernarða Alba er ekki kúgað
fórnarlamb (þótt dætur hennar séu
það); heldur þvert á móti gerandi;
örlagavaldur, drottnandi kúgari og
níðingur.
En það skrítna er að það verður
Þröstur Leó Gunnarsson sem
leikur Bernhörðu Alba í kvöld. Og
hann er engin kona.
Karlmennskan er sjálfstignun
Kristín Jóhannesdóttir útskýrði
þessa ákvörðun sína í sjónvarpinu
í vikunni með því að Bernarða
Alba væri svo ill persóna að engin
íslensk leikkona gæti leikið hana;
þær hefðu ekki í sér slíka illsku.
Líklega hefur Kristín verið að
grínast. Ef ekki; þá er þetta vitnis-
burður um hversu fábreytt hlut-
verkaval kvenna er; að þrátt fyrir
langan leikferil ráði okkar bestu
leikkonur ekki við illa innrætt
skítmenni. Kannski vildi Kristín
meina að eftir að leikkonurnar hafi
leikið tvístígandi og buguð fórn-
arlömb áratugum saman geti þær
ekki brugðið sér í gervi hiklausra
geranda.
Hún er reyndar nokkuð áberandi
í leikhúsunum þessi skýra skipting
milli karla og kvenna; karlar eru
gerendur og móta eigin örlög á
meðan konurnar eru fórnarlömb
aðstæðna og ákvarðana karlanna.
Í tvíleik Mikaels Torfasonar,
Harmsögu, lokar karlinn sig út í
horni eigin hugrenninga á meðan
konan er fremur fórnarlamb
fæðingarþunglyndis; aðstæðna
sem hún ræður ekki yfir eða hefur
stjórn á. Í stofuleik Braga Ólafs-
sonar eru konurnar áhorfendur og
þolendur en karlarnir gerendur;
bæði til góðs eða ills. Í uppfærslu
Benedikts Erlingssonar á Jeppa á
Fjalli er Ninna, eina kvenpersónan,
dregin upp sem þjakað fórnarlamb
erfiðra aðstæðna; jafnvel þótt
hún gæti allt eins verið líflegur
skörungur sem lemur ónýta eigin-
mannsluðru sína og leitar lífsfyll-
ingar og fróunar í bólum annarra
karla. Ninna er í raun eina persóna
leiksins sem reynir að brjótast af
bás sínum; en birtist á sviðinu sem
armæðan ein.
Það má segja Mikael, Braga og
Benedikt til vorkunnar að þeir eru
karlar og karlmennska er í aðra
röndina stjórnljós sjálfstignun.
Körlum er það tamt að líta á sjálfa
sig (og aðra karla) sem gerendur
og skapendur en konur sem við-
föng, þolendur eða njótendur sköp-
unar sinnar – og kannski hvata
hennar á góðum degi. Heimur
karlmennskunnar er skiljanlega
karlaheimur og því þurfa konurnar
sérstaka vernd á leið sinni um
hann. Þær eru nú einu sinni hitt
kynið.
Konan er á flótta
En það eru ekki aðeins karlar sem
ganga út frá því að heimurinn
sé karlaheimur; það er líka út-
gangspunktur flestra femínista. Í
heimsmynd þeirra fæðast konur í
raun inn í vitlausan heim og eru í
honum fangar kynferðis síns. Og
það er flestum augljóst að konur
eru undirsettar í þessari karllægu
fúlu veröld. En eftir því sem stétta-
átök hafa kvarnast af kvennabar-
áttunni og samstaða með öðrum
undirokuðum hópum; eftir því sem
kvennabaráttan hefur orðið sjálf-
stæðari hugmynda- og fræðigrein;
hefur umræðan og athyglin færst
yfir á kynferðislega kúgun kvenna.
Konur eru bráð í rándýrs-veröld
karla. Þeim er þröngvað inn í kyn-
hlutverk til að þóknast körlum;
hraktar úr einni megruninni í
þá næstu, brjóst þeirra eru fyllt,
stútur settur á varirnar, pilsin
stytt og hælarnir hækkaðir; þær
eru klipnar í rassinn, áreittar með
dónaskap og káfi, misnotaðar
og svívirtar. Þær fá ekki vinnu
nema vera sætar en fá svo ekki
stöðuhækkun af því þær eru of
sætar. Þær eru í raun fangar eigin
kynferðis – sem er ekki skilgreint
af konum heldur körlunum og eftir
þeirra þörfum og væntingum. Af
því þetta er karlaheimur.
Það er því ekki bara tilhneig-
ing karla heldur líka kvenna að
draga upp konur sem þolendur
og bjargarlaus fórnarlömb á sviði.
Hrafnhildur Hagalín sýnir okkur
reyndar í verki sínu, Sek, konu
sem er ekki aðeins fórnarlamb
eymdarlífs lágstéttanna heldur
ekki síður eigin langana, gerða og
aðgerðarleysis. Hún svíkur barn
sitt fyrir kynferðislega fróun með
vinnumanni sínum og stundar-
lausn frá ömurlegum kjörum. Val
Hrafnhildar á þessu söguefni og
persónu er brýnt, djarft og spenn-
andi. En því miður nær Hrafn-
hildur ekki að klára verkið; hvorki
söguna né persónuna. Kannski er
það heldur ekki vinnandi vegur í
dag; að fá áhorfendur til að finna
til samkenndar með konu sem
kýs að fórna barni sínu til að sinna
áfram kynferðisþörfum sínum og
ástmanns síns. Þó vitum við vel að
þessi saga endurtekur sig og er
enn að endurtaka sig.
Fasisminn er karl
Þar sem ég hef ekki séð uppfærslu
Kristínar Jóhannesdóttur á Húsi
Bernhörðu Alba hef ég ekki hug-
mynd um hvort að ákvörðun henn-
ar um að láta Þröst Leó leika kon-
una, sem kúgar bæði dætur sínar
og móður, byggist á því að það sé
trúverðugra (eða þægilegra) fyrir
fólk að horfa á karl kúga konur en
konu að kúga aðrar konur. Ég veit
ekki hvort þetta sé svipuð lausn
og að kalla Margaret Thatcher
karlkonu; að hún hafi verið kona að
þjóna feðraveldinu; kapo í fangelsi
kvenna (og því oft grimmari gagn-
vart konum en karlarnir). Þar sem
Hús Bernhörðu Alba er fjölskyldu-
saga á yfirborðinu rímar það illa
við fjölskyldusögur okkar margra;
sögur sem eru bornar upp af sterk-
um konum og þar sem karlarnir
eru í hálfgerðum aukahlutverkum
(þótt þeir hafi reynt að leika stóra
karla út í hinu opinbera lífi).
En Hús Bernhörðu Alba er líka
undir yfirborðinu spegill á þjóð-
félagið sem leikritið var skrifað inn
í. Bernarða er táknmynd kúgunar
fasismans á Spáni; hún er Franco
sjálfur. En aðrar persónur eru að
sama skapi táknmyndir ýmissa
samfélagshópa og ef Franco er
færður til síns rétta kyns mætti allt
eins gera það sama við ömmuna
eða nokkrar dætur. Að kynskipta
Bernhörðu einni er yfirlýsing um
að fasisminn sé karl. Sem vel má
vera að hann sé (án þess að allir
karlar þurfi endilega þar með að
vera fasistar).
Hús Bernhörðu Alba verður
mikil kvennasýning. Fyrir utan
Lorca og Þröst Leó koma karlar
varla að sýningunni nema til að
þýða verkið og sinna tækjum og
tólum. Fyrir utan að vera tækifæri
til að varpa fersku ljósi á stöðu
kvenna gefur verkið Kristínu fjölda
tilefna til að leika sér að því sem
hún hefur mest yndi af í leikstjórn;
táknum og tilvísunum. Stór hópur
frábærra leikkvenna mun leika
og kvennakór syngja. Það er því
eðlilegt að gera þá kröfu á þessa
uppfærslu að hún hristi upp í hug-
myndum okkar um stöðu og tæki-
færi kvenna. Og slái á sama tíma
nýjan takt í leikhúsinu. Ég fer alla
vega með þær væntingar í Gamla
bíó; að sjá og heyra eitthvað nýtt.
Fyrirfram vekur það nokkra forvitni hvers vegna Kristín Jóhannesdóttir kaus að láta Þröst Leó
Gunnarsson leika kúgarann og kvenskörunginn Bernhörðu Alba. Er hið illa í lífi kvenna alltaf
karl? Þar fyrir utan verður spennandi að sjá hvaða mynd einvalalið íslenskra leikhúskvenna
mun draga upp af stöðu og tækifærum kvenna í þessum mikla kvennaharmleik.
Gunnar Smári
Egilsson
gunnarsmari@frettatiminn.is
Hús Bernhörðu Alba færir Kristínu Jóhannesdóttur mörg tilefni til að vinna með
liti, tákn og tilvísanir; nokkuð sem henni leiðist ekki.
Þótt blóðheit, stolt og stygg persóna Carmen kunni að
virðast klisjukennd í dag; þá var það án efa nokkuð djarft
af Georges Bizet að láta óperu sína hverfast um konu í
láglaunastarfi og af sígaunaættum árið 1875. Á þeim tíma
voru flestar persónur á óperusviðinu bæði betur settar
og betur ættaðar (og svo er reyndar enn). Hjá Wagner
fengu varla aðrir að syngja en guðir og þeir sem gátu
rakið ættir sínar til þeirra eða voru af flottari heimum en
mannheimum. Láglaunakonur af sígaunaættum áttu ekki
marga talsmenn 1875; ætli við getum ekki líkt Carmen
þess tíma við fatlaða lesbíu sem vinnur á blómamakri
í Úganda í dag? Við getum verið viss um að ef Carmen
kæmi til Íslands myndi Útlendingastofnun fljótt vísa
henni úr landi.
En Carmen Bizet var svo sem ekki raunveruleg
kona og Bizet var enginn málsvari kvenna, láglauna-
fólks eða sígauna. Carmen hans var að stærstu leyti
órar evrópskra karla um hina hálftömdu villikonu. Á
tímum Bizet töldu þeir sig geta fundið hana á Spáni
en síðan hafa þeir leitað hennar á fjarlægari stöðum.
Og eru enn að. Með veskið uppi.
Það er hins vegar varla boðlegt að setja upp slíka
óra á svið í Hörpu í Reykjavík í dag. Ef einhver gælir
við slíka óra fer hann líklega eitthvað annað en í
Hörpu að finna þá. Vandi leikstjórans Jamie Hayes
og íslensku óperunnar er því að verða betri málsvari
láglaunakvenna af erlendu bergi en Bizet var; að ýta
undir sjálfstæðisbaráttu Carmen og óþol gagnvart
kúgun og hömlum. Hún hafði ekki aðra flóttaleið frá
bágum kjörum en að treysta á einhvern lukkuridd-
ara (sem oftast reyndust bölvaðir drulladelar þegar á
reyndi, eins og Dagur Sigurðarson orðaði það þegar
hann orti um hlutskipti kvenna) og það þarf að benda
á það með einhverjum hætti.
En þetta er vandi allra þeirra sem setja upp Carmen,
en aðeins La traviata er oftar sett upp í heiminum. Það er
verið að syngja Carmen á tugum sviða um allan heim um
þessa helgi; í stórum húsum í stórborgum og litlum svið-
um í smábæjum (og svo á stóru sviði í smábænum Reykja-
vík). En þetta er svo sem ekki íþyngjandi vandi. Það er
svo mikið spönk í Carmen og tónlistin svo skemmtileg að
það hlýtur að vera bæði gaman og þakklátt að setja nýja
merkingu og skilning undir óstýrilæti Carmen.
Það þarf svo sáralítið að gera fyrir karlana. Þeir elta
mest montið í sjálfum sér í óperunni eins og karlar gera
svo sem enn þann dag í dag. -gse
 ÍsLenska óperan frumsýnir Carmen
Láglaunakona af
erlendum uppruna
Þótt Carmen sé kannski karladraumur um hálftamda
villimey þá verður Íslenska óperan að leggja aðrar áherslur
í uppfærslu sinni.
Hanna Dóra Sturludóttir syngur sjálfstæðisanda í Carmen á laugardagskvöldið.
66 samtíminn Helgin 18.-20. október 2013