Fréttatíminn - 27.01.2012, Qupperneq 44

Ýmsir stjórnmálaforingjar tóku svo
til við að útfæra kommúnismann,
hver með sínu nefi; svo sem Lenín,
Stalín, Maó og meira að segja Tító
í Júgóslavíu – oft í órafjarlægð frá
frummyndinni.
Miklu mildari útfærsla á félags-
legri frjálslyndisstefnu mótaðist í
Þýskalandi undir aldamótin 1900
og þróaðist yfir í hefðbundna sósíal-
demókratíu (e. Social Democracy)
sem við þekkjum út um alla
Evrópu. Í bókinni Evolutionary
Socialism (1901) hafnaði Eduard
Bernstein byltingarhugmyndum
kommúnista og lýsti því hvernig
hægt væri að ná fram félagslegu
réttlæti fyrir verkafólk innan
ramma markaðarins. Þaðan þróað-
ist hugmyndin um velferðarkerfið
sem flest Norðurlandanna eru til
að mynda reist á. Sænski sósíal-
demókratinn Olaf Palme sagði að
stað blóðugrar stéttabaráttu kæmi
farsælt hjónaband verkafólks og
iðnrekenda.
Miðjan
Á miðjunni varð gríðarleg gerjun
upp úr 1880 við endurskoðun enska
fræðimannsins Thomas Green
á frjálslyndu stefnunni. Endur-
skoðunarmenn töldu afskiptaleysis-
tefnu Adam Smith, sem túlkuð var
í Laissez-faire-hugtakinu, leiða til
ójafnaðar og sárrar fátætkar – jafn-
vel kúgunar í krafti auðræðis. Slíkt
ástand ógni hinu frjálsa samfélagi
sem hlyti ávallt að vera megin-
inntak frjálslyndu stefnunnar.
Því þyrfti ríkið að stíga inn, til
að mynda með því að vernda rétt
verkafólks til að bindast samtökum,
setja sanngjarnar reglur á vinnu-
markaði, bæta heilbrigði og auka
menntatækifæri þeirra sem höllum
fæti standa. Til þess þarf vitaskuld
aukið skattfé og þaðan þróaðist
nútímaútfærslan á frjálslyndu
stefnunni í Bandaríkjunum sem
margir Demókratar hafa fylgt, svo
sem forsetarnir Woodrow Wilson,
Franklin D. Roosvelt, Bill Clinton
og Barack Obama. Í seinni tíð hafa
hugmyndakerfi frjálslyndra Demó-
krata í Bandaríkjunum og sósíal-
demókrata í Evrópu nálgast – segja
má að hægri vængur evrópskra
sósaldemókrata og vinstri vængur
bandarískra Demókrata nái nú
höndum saman yfir vinstri/hægri
ásinn.
Hægri
Úr hægri arminum þróuðust einnig
ýmsar útfærslur sem einkum eiga
það sameiginlegt að leggja enn
höfuðáherslu á lágmarksríkið í
efnahagslegum skilningi en klofn-
ingur varð í afstöðunni til siðferðis-
mála. Frjálshyggjan (e. Libertarian-
ism), sem í Evrópu er enn kennd
við frjálslyndi eða ný-frjálslyndi (e.
Neoliberalism) en telst til íhalds-
stefnu í Bandaríkjunum, náði miklu
flugi með endurnýjunarhugmynd-
um Friedrich von Hayek í Austur-
ríki og Milton Friedman í Chicago.
Ríkið átti hvorki að íþyngja fólki
með mikilli skattheimtu né sið-
ferðislegum mælikvörðum. Og
varla með miklum hernaðarums-
vifum heldur. En þeir Repúblíkanar
sem nú keppa um útnefningu fyrir
forsetakjörið aðhyllast hins vegar
flestir félagslega íhaldsstefnu – eða
ný-íhaldstefnu (e. Neo-conservat-
ism) eins og hún hefur einnig verið
kölluð.
Upp úr 1970 urðu margir íhalds-
samir Demókratar, sem aðhylltust
kristin gildi og þjóðernisstefnu,
óánægðir með áherslu flokksins
á félagslegt frjálsyndi; afstæðis-
hyggju í siðferðismálum, þjónkun
við fjölmenningu og femínisma
ásamt hugmyndum um að draga úr
umsvifum Bandaríkjahers erlendis.
Hópurinn náði saman við Repúblík-
ana sem lögðu áherslu á lítil ríkis-
umsvif – úr varð einskonar blanda
efnahagslegra hugmynda Adam
Smith og hefðaráherslu Edmund
Burke. Öfugt við frjálshyggjumenn
og hefðbundna íhaldsmenn sjá
félagslegir ný-íhaldsmenn ekkert
athugavert við trúboð í skólum og
það að banna bæði fóstureyðingar
og giftingar samkynhneigðra –
ásamt því auðvitað að halda úti
viðamiklum hernaðarumsvifum
erlendis.
Á rið 1989 sagði bandaríski fræðimaðurinn Francis Fukuyama að sagan væri
komin að endamörkum – í þeim
skilningi að helstu hugmyndfræði-
legum átökum væri lokið. Kerfi
lýðræðis og markaðsbúskapar
hafði sigrað önnur hugmyndakerfi
og engar raunverulegar áskoranir
væru í sjónmáli. Í kjölfarið kepptust
margir við að misskilja Fukuyama
en öllum þeim sem fylgjast með
forkosningum fyrir forsetakjör í
Bandaríkjunum má ljóst vera að
hugmyndafræðileg átök eru enn
gríðarleg – í raun undirliggjandi
í allri baráttunni. Frambjóðendur
Repúblíkana hamast við að þykjast
hver öðrum íhaldssamari (e. con-
servative) um leið og þeir slengja
öðrum hugmyndafræðilegum
merkimiðum á andstæðinga sína,
að þeir séu miðjumenn (e. mod-
erate) eða jafnvel – það sem verra
er – frjálslyndir (e. liberal). Svo
flækir umræðuna að til viðbótar við
almenna erfiðleika við að greina
mæri hugmyndakerfa hafa merki-
miðarnir einnig þvælst. Frjáls-
lyndisstefnan flokkast, svo dæmi
sé tekið, til vinstri í bandarískri
stjórnmálaumræðu en til hægri í
Evrópu.
Grundvöllurinn
Fræðimaðurinn Frederick Watkins
segir öld pólitískrar hugmynda-
fræði hafa hafist með útgáfu
Adam Smith á Auðlegð þjóðanna á
ofanverðri átjándu öld; hægt sé að
leiða aðrar hugmyndafræðikenn-
ingar út frá henni. Frelsiskenning
Adam Smith var sett fram til höfuðs
merkantílismanum sem þá var alls-
ráðandi og fólst í viðamikilli opin-
berri stýringu á hagkerfinu og því
að ríki heims hömstruðu sem mest
verðmæti hirslur sínar, einkum
gull og silfur. Smith hélt því fram
að auðlegð þjóða réðist þvert á
móti af þeirri þjónustu og vöru sem
fólkið í landinu gæti framleitt. Til
að mynda væri Spánn sárafátækt
land þrátt fyrir allt arðránið í þriðja
heiminum. Hagsæld fengist með
því að losa lamandi krumlu ríkisins
af hagkerfinu. Í gegnum frjálsar
athafnir fjöldans, innan lands sem
utan, finni ósýnileg hönd markað-
inum hagkvæmustu lausnina.
Fylgismenn róttæknistefnunnar
(e. Radicalism) notuðu frelsishug-
myndir Adam Smith í baráttunni
við konungsveldið – byggðu
einkum á kenningum Rousseau í
Evrópu og Tomas Paine í Banda-
ríkjunum. Íhaldsmanninum Ed-
mund Burke sárnaði það hvernig
byltingarmenn beittu frjálslyndu
stefnunni fyrir sig og lagði þvert á
móti áherslu á trú, hefðir, siðferði
og hægfara breytingar í riti sínu
um klassíska íhaldsstefnu (e.
Classic Conservatism). Þannig
kvíslaðist frjálslynda stefnan upp í
tvær greinar – róttækni til vinstri
og íhald til hægri.
Vinstri
Út úr róttæka arminum þróuðust
ýmsar útfærslur á félagshyggju (e.
Socialism) sem Karl Marx kynnti
árið 1848 í Kommúnistaávarpinu. Í
óhjákvæmilegri feigðarkreppu kap-
ítalismans í kjölfar stöðugt svaka-
legri hagsveiflna myndu öreig-
arnir loks bylta kúgunarkerfinu og
sameinast um framleiðsluþættina.
Sumir halda því fram að vinstri/hægri-
skiptingin í stjórnmálum sé úrelt en skalinn
er þó enn helsta staðsetningartæki stjórn-
málahugmynda. Hugtakanotkunin kemur úr
franska þinginu árið 1789. Til að koma í veg
fyrir stympingar var þingmönnum skipað til
sætis eftir skoðunum. Íhaldsmenn sem vildu
ríghalda í konungsdæmið sátu hægra megin í
hálfhringnum fyrir framan þingforsetann en
byltingarmennirnir sem börðust fyrir lýðveldi
voru hafðir lengst til vinstri. Hófsemdarmenn
sem töldu rétt að feta bil beggja sátu í miðj-
unni. Vitaskuld snýst vinstri/hægri-skiptingin
ekki lengur um afstöðuna til konungsdæmis –
heldur um hlutverk ríkisins í efnahagslífi. -eb
Vinstri / hægri skalinn
36 heimurinn Helgin 27.-29. janúar 2012
 StjórnmÁlin HelStu Hugmyndakerfin
Hugmyndabaráttan mikla
heimurinn
dr. Eiríkur Bergmann dósent og forstöðu­
maður Evrópufræðaseturs Háskólans á Bifröst
eirikur@bifrost.is
Eldri kenningar
Grundvöllur hugmyndafræðilegra átaka í stjórnmálum
var lagður með útgáfu Adam Smith á Auðlegð
þjóðanna árið 1776. Áður höfðu ýmsir hugmynda-
smiðir þó útfært heildstæðar stjórnmálakenn-
ingar. Margir líta á Ríki Platóns og Stjórnmál
Aristótelesar sem fyrstu ritin í stjórnmálafræði.
Í Fursta Machiavellis á fyrri hluta sextándu
aldar var valdshugtakið lagt með áhrifaríkum
hætti til grundvallar greiningu í stjórnmálum. Svo
buðu þeir Thomas Hobbes, John Locke og Jean-
Jacques Rousseau allir upp á heildstæða skýringu
á því hvernig ríkisvaldið hefði þróaðist í gegnum
samfélagssáttmála sem fólk hafi gert með sér í
öndverðu. Sýn þeirra á náttúruríkið var ólík sem
endurspeglaði mismunandi hugmyndir þeirra
um hlutverk ríkisins. -eb
Fáni Frakklands
Harðvítug hugmyndabarátta liggur enn til grundvallar stjórnmálaátökum samtímans. En
pólitísk hugmyndafræði felur í sér þá trú – og ósk um – að bæta megi mannlegt samfélag.
Vinstri Hægri
Frjálslyndisstefnan, sú upprunalega
Adam Smith 1776
Radíkalismi
Rousseau, 1762
Tomas Paine, 1793
Klassísk íhaldsstefna
Burke, 1792
Frjálshyggja
Friedman, 1960
Nýíhaldsstefna
1970
Anarkismi
1848
Femínismi
1960
Evrópukommúnismi
1970
Sósíalismi
Marx, 1848
Kommúnismi
Lenin, 1903
Maóismi
1930
Títóismi
1950
Fölsk tenging
Andstaða við
Andstaða við
Þjóðernishyggja
Mazzini, 1850
Fasismi
Mussolini, 1922
Sósíal demókratía
Bernstein, 1901
Nútíma (bandarísk)
frjálslyndisstefna
Green, 1880
HÁSKÓLINN Á BIFRÖST
Velkomin á Bifröst
www.bifrost.is
Nýir tímar í fallegu umhverfi